Erdoğan pleegt coup

Achteraf moet ik Sibel gelijk geven: Erdoğan speelt vuil spel. Sibel was in 2007 mijn hospita toen ik een half jaar in Istanbul studeerde. Sibel had Erdoğan nog meegemaakt als burgermeester van Istanbul. Dat was deels een succesverhaal. Hij was de eerste bestuurder die het voortdurende watertekort van deze megastad had weten aan te pakken en die ook de enorme verkeerschaos en vervuiling had kunnen terugdringen. Maar voor Sibel stonden die successen niet in verhouding tot wat zij Erdoğan’s islamiserende agenda noemde. Onder hem was in gemeentelijke kantines een alcoholverbod ingevoerd. Ook werd de scheiding tussen mannen en vrouwen strikter: bijvoorbeeld in schoolbussen en op stranden. Er werd gepoogd om straatterrassen terug te dringen en cafés moesten vitrage voor de ramen hangen. De klap op de vuurpijl waren de plannen om op het nu nog steeds omstreden Geziplein een megamoskee te bouwen.

Sibel zag Erdoğan’s politiek als een grote bedreiging voor haar eigen seculiere manier van leven. Zij wilde geen vroom islamitische levensstijl opgedrongen krijgen en ze hield van de terrassen op straat. Sibel was dan ook blij toen Erdoğan in 1998 moest aftreden als burgermeester nadat hij een omstreden gedicht had geciteerd waarin een nogal militaristische interpretatie van de islam werd gegeven.

Hoofddoeken verbieden

Toen ik in 2007 in Turkije studeerde was Erdoğan premier van het land. Anders dan Sibel, zag ik hem vooral als een vertegenwoordiger van de opkomende, religieuze middenklasse die meer ruimte vroeg voor haar conservatieve levensstijl en waarden. Ik kon me de zorgen van Sibel wel voorstellen, maar tegelijkertijd: haar seculiere levenswijze was geworteld in het seculariseringsproject van de Turkse samenleving dat in de jaren 1920 weinig zachtzinnig was doorgevoerd. Vanaf 1923 had Kemal Atatürk, de stichter van het moderne Turkije, via een krachtdadige cultuurpolitiek en taalhervorming zoveel mogelijk herinneringen aan de Osmaanse sultans uitgewist. Daar hoorde toen ook een flinke inperking van de publieke rol van de islam bij. Zo werden hoofddoeken op veel plekken verboden, islamitische kloosters gesloten, en veranderde de Hagia Sophia van een moskee in een museum. De goudingelegde mozaïeken in deze voormalige kathedraal werden weer zichtbaar gemaakt.

Secularisme beschermen

Ik kon me goed voorstellen dat de conservatief-religieuze middenklasse onder leiding Erdoğan met een beroep op de godsdienstvrijheid gaten wilde schieten in de wel erg strikte secularistische cultuurpolitiek die de bestuurlijke elite in het spoor van Atatürk voerde. En op de achtergrond was er ook altijd nog een dreigende ingreep van het leger dat strikt toezag op het seculiere karakter van het Turkse openbare leven. In de Turkse samenleving was er ruimte voor democratisch debat en verschil van mening, en tegelijkertijd waren er hele scherpe grenzen aan vrijheid en gelijke behandeling. Waar Sibel geloofde dat alleen een autoritair verdedigd secularisme voldoende bescherming kon bieden tegen Erdoğan’s islamistische agenda, zag ik dat die houding woede en frustratie opriep. Zou meer vrijheid niet de weg vooruit zijn?

Coup van Erdoğan

Het is bijna 10 jaar later. De laatste weken denk ik vaak terug aan de gesprekken die ik met Sibel en andere Turken gevoerd heb, in die prachtige, pompende stad daar aan de oevers van de Bosporus. Ik zie de lange rij journalisten  die wordt afgevoerd. Van sommigen herken ik de namen omdat ik graag hun columns las. Na de coup waren er blijkbaar te weinig krachten over die Erdoğan nog in bedwang konden houden. En nu lijkt Erdoğan bezig met zijn eigen coup. Hoe die eruit gaat zien: geen idee. Ligt de weg nu open voor die door Sibel veronderstelde islamiserende agenda van Erdoğan? Ik kan me nauwelijks voorstellen dat die echt gepikt wordt door de meerderheid van de Turken die toch enorm gehecht zijn aan hun eigen vrijheden en een glaasje arak. Of gebruikt Erdoğan de situatie om zijn eigen politieke macht verder te versterken en zijn zakelijke belangen veilig te stellen? De huidige noodtoestand heeft in ieder geval weinig met democratie te maken.

Protesteer ook!

Wat er nu in Turkije gebeurt onderstreept voor mij nog maar weer eens het belang van democratie en vrijheid. Vrijheid is wat anders dan het afdwingen van een religieuze, maar ook van een secularistische leefstijl. In iedere samenleving zijn er grenzen, maar binnen die grenzen moet er veel ruimte zijn: ook voor grondig debat over wat kan en wat niet kan. Wat niet door de beugel kan moet worden benoemd en aangepakt. Zoals wat er nu in Turkije gebeurt. Amnesty International biedt een manier om in ieder geval een beetje protest te laten horen.