Kunstenares Charlotte Salomon: Dit is mijn hele leven

©JHM/Charlotte Salomon
21 november 2017
Geschreven door Marian van Caspel

Eind oktober werd in het Joods Historisch Museum in Amsterdam een tentoonstelling geopend over de Joods-Duitse kunstenares Charlotte Salomon (1917-1943). Voor het eerst is haar levenswerk Leben? Oder Theater? in zijn totaliteit te zien. Dat maakt het tot een unieke en tegelijkertijd onmogelijke tentoonstelling. Uniek omdat dit een once-in-a-lifetime gebeurtenis is. Zo vertelde Judith Belinfante, oud directeur van het Joods Historisch Museum, tijdens de opening dat dit de tweede keer was dat zij het hele werk zag. De eerste keer was in 1971 toen Leben? Oder Theater? door de vader en stiefmoeder van Charlotte Salomon aan het museum gegeven werd. Een onmogelijke tentoonstelling omdat je niet genoeg hebt aan – zeg – twee uurtjes om de ruim 800 gouaches met de bijbehorende teksten te kunnen zien en lezen. Ik vermoed dat je dan tot op een derde komt. Het beste is te proberen een goede algemene indruk te krijgen, er wat dingen uit te lichten en dan vervolgens thuis het werk in boekvorm te lezen. Of nog beter: eerst het boek (of het werk bekijken op de site van het JHM) en dan de tentoonstelling.

Gevangen in de tijd

Aan het werk kleven enorme tragedies. In de eerste plaats is daar de tragedie van de Jodenvervolging. Twee maanden na de Kristallnacht van november 1938 reist Charlotte Salomon af naar Zuid-Frankrijk, waar haar opa en oma al sinds 1933 woonden. Een kleine vijf jaar later wordt zij daar opgepakt en via doorgangskamp Drancy bij Parijs op transport gezet naar Auschwitz. Vermoedelijk is zij daar meteen op de dag van aankomst, 10 oktober 1943, omgebracht. Leben? Oder Theater?, vermoedelijk gemaakt tussen zomer 1940 en zomer 1942, is een terugblik op haar leven in Berlijn en, in de epiloog, Nice. Grote gebeurtenissen, zoals de machtsovername door de nazi’s in 1933 en de genoemde Kristallnacht van 1938 worden slechts kort aangeduid. Des te meer aandacht is er voor de gevolgen van deze gebeurtenissen voor haar naaste omgeving en haarzelf.

Gevangen in de familie

Een tweede tragedie die aan het werk kleeft is die van de familiegeschiedenis van Charlotte. In maart 1943, na de eerste en mislukte zelfmoordpoging van haar oma, hoort zij uit de mond van haar grootvader de bittere waarheid over haar familie. Hij onthult haar dat vele familieleden door zelfmoord om het leven kwamen. Ook haar moeder blijkt zelf een einde aan haar leven gemaakt te hebben. Haar was indertijd verteld dat haar moeder overleden was aan griep. Zeker de proloog van Leben? Oder Theater? kan dan ook gezien worden als een manier om haar verleden te reconstrueren, om ‘Ein Name für mich zu finden’, zoals ze het zelf zegt.

Liefdesbrief aan het leven

In donkere kleuren wordt naar de familiedrama’s verwezen. En toch zijn er ook heel veel vrolijke en heldere kleuren in het werk. En humor en ironie. In de eerste plaats is Leben? Oder Theater? ‘een liefdesbrief aan het leven’, zoals Désanne van Brederode het tijdens haar toespraak op de opening formuleerde. En aan haar geliefde Amadeus Daberlohn, zoals Charlotte hem in het werk noemt, de zangleraar van haar stiefmoeder. Het is zijn levensvisie die haar redt van de dood, haar ervan weerhoudt om ook een einde aan haar leven te maken na het vreselijke nieuws over haar familie en de dood van haar grootmoeder. Om het leven te omarmen is het nodig ook de dood te omarmen, zo had Amadeus haar altijd voorgehouden. Naar zijn voorbeeld daalt ze als Orpheus af naar haar onderwereld.  Leben? Oder Theater? was de schat die zij uit die onderwereld meenam. Om hem vervolgens aan de wereld, aan ons te schenken.

Gerelateerd

15 februari 2024

Volhouden #40dagen

De veertigdagentijd, ofwel de lijdensweken. Voor zover ik mij herinner, had die periode nauwelijks een bijzondere beteke
13 februari 2024

De veertigdagentijd als periode van omvorming

Peter Korver beleeft de veertigdagentijd heel bewust als periode van omvorming. Hij geeft suggesties hoe wij dat ook kun
10 januari 2024

Een kaars in Gaza

Het nieuws van de afgelopen maanden kan ons overspoelen. De beelden uit Gaza grijpen je naar de keel. Het verlies aan le