Een wereld zonder godsdienst… was het niet Stalin die dat heeft geprobeerd?

Een wereld zonder godsdienst zou een mooiere wereld zijn. Jeroen Pauw kwam in zijn talkshow PAUW deze week weer eens met dit inzicht op de proppen. “Kom er maar in Stalin”, was mijn eerste gedachte toen ik hem dit zonder blikken of blozen hoorde vertellen. In de twintigste eeuw was hij namelijk de architect van een samenleving zonder godsdienst. Maar het lijkt wel of we dit collectief vergeten zijn. Want het statement van Jeroen Pauw kreeg nauwelijks weerwerk.

Zelfs het pleidooi van Erica Terpstra voor het boeddhisme in dezelfde uitzending was een betoog tegen godsdienst. Met droge ogen claimde zij dat het boeddhisme geen religie is maar een levensbeschouwing. Dat zinnetje is trouwens een variant op “Het boeddhisme is geen religie maar een filosofie” dat terug gaat op de omhelzing van het boeddhisme door westerse kolonialen in de negentiende eeuw.

Kritiek op godsdienst

Niets nieuws onder de zon dus. Religiekritiek is van alle tijden. Dus waarom zou ik me opwinden? Bovendien is het toch zo dat religie op allerlei plaatsen in de wereld dood en verderf zaait. Jazeker, dat is zo en daar kunnen we niet kritisch genoeg over wezen. Het zelfkritisch vermogen van gelovige mensen mag van mij soms in een hogere versnelling, want heilige teksten gaan niet altijd over medemenselijkheid en ook psychopaten kunnen het ver schoppen in religieland met alle ellende van dien.

Ik kan de kritiek op godsdienst soms ook prima volgen. Godsdienst is niet in alle gevallen mooi en fijn. Maar het andere verhaal – over religie als oude wijze vriend – is er ook. De Amerikaanse theoloog Paul Tillich zou ooit gezegd hebben: “Vertel me over de God waar je niet in gelooft. De kans is groot dat ik ook niet in die God geloof.”

Vernietigende kracht van godsdienst

Ik geloof dat elke godsdienst een fundamentele bijdrage kan leveren aan de opbouw van een samenleving én vernietigend kan werken. En de vernietigende kracht van een religieuze overtuiging – welke overtuiging dan ook – kan zeer groot zijn. We vinden het niet zondermeer goed dat iemand met vuur speelt, met 200 km per uur over de snelweg raast, of zestig sigaretten op een dag rookt.

Niet voor niets is godsdienstvrijheid in onze grondwet begrensd. “Behoudens ieders verantwoordelijkheid volgens de wet” staat er in het zesde artikel van de Nederlandse grondwet. En wat mij betreft is het dan ook legitiem om gelovigen die anderen uitsluiten en discrimineren stevig op de vingers te tikken. Maar of we zonder godsdienst beter af zijn, waag ik te betwijfelen. Dat is een uitspraak in de categorie ‘zonder mensen zou er geen oorlog meer wezen’. En hier nader ik de kern van mijn betoog. De uitwassen van religie zijn een reflectie van de schaduwzijde van de menselijke soort. Niet omgekeerd.

De god van de onwetendheid

Onderschat dus nooit ons vermogen om akelig te zijn en onderschat nooit het menselijke trekje om dat wat in aanleg goed en constructief is te vervormen tot iets wat slecht is en deconstructief. Religies en levensovertuigingen kunnen perverteren tot genadeloze rechtvaardigingen van immoreel handelen. Wat goed is wordt door slechte mensen gemakkelijk verdraaid. De gevolgen zijn dan niet te overzien.

Revoluties die in het teken stonden van rechtvaardigheid en menselijkheid wisten nogal eens in onmenselijke regimes te ontaarden. Wees ook voorzichtig met wie of met wat je aanbidt. Want soms gaan mensen lijken op de God die zij aanbidden. Op welke God Jeroen Pauw dan lijkt? Wat mij betreft de god van de onwetendheid.

Tom Mikkers besprak de uitzending van Pauw in het KRO-NCRV radioprogramma Wierook en Pepermunt op zaterdag 7 november 2015.