Van Holk: een dappere Remonstrant in de oorlog

“Het was een bijzondere man”, zegt voormalig NCRV-coryfee Judith Bosch over haar grootvader prof. dr. L.J. van Holk, remonstrants theoloog en predikant. Hij sprak zich op 26 november 1940 – vandaag 75 jaar geleden – uit tegen het ontslag van joodse collega’s aan universiteiten. “Hij kon ontzettend goed preken, met gebruik van zijn hele stem en lichaam, met pakkende voorbeelden uit het dagelijks leven. De VPRO is mede door hem opgericht. Hij had iedere avond een eigen dagsluiting ‘Gesprek achter de schrijftafel’.” Zij weet niet wat de motivatie was van haar opa om op 26 november 1940 te protesteren, maar ze herinnert zich wel iets over de gang van zaken:

“Iedere zondag kwam een paar hoogleraren bij elkaar, met hun vrouwen die dan beneden zaten thee te drinken. Daar hebben ze besloten tot hun protest-college. Eén van de andere professoren heeft gezegd ‘Laat mij dat college geven. Ik heb geen vrouw en kinderen.’ Dat wilden Cleveringa, Barge en Van Holk niet. Mijn grootvader was decaan en voelde zich verantwoordelijk.” Vandaag gebeurde dit protest op de kop af vijfenzeventig jaar geleden. Bij gelegenheid van dit jubileum is in Leiden een speciale postzegel uitgegeven.

Protest

De lezing van Cleveringa is beroemd geworden, nog ieder jaar wordt op de Leidse universiteit de Cleveringalezing gehouden. Ook Barges verhaal is bekend. Maar de lezing van Van Holk stond niet op papier, nooit is precies achterhaald wat hij heeft gezegd. Tot onlangs de aantekeningen van een van zijn studenten, Hermien van Benthem Jutting, werden gevonden. Zij geeft een weergave van de protestrede:

Dames en heren studenten,

De jongste maatregelen van binnenlands beleid tegen onze Joodse medeburgers hebben ons allen diep geschokt. Wij voelen de maatregelen als een smaad de universiteit en ons volk aangedaan, als een ernstige schade voor onderwijs en wetenschap, als een zedelijk en godsdienstig onrecht. […]

Wel zijn er twee daden, die ons allen ten volle betamen: vooreerst te helpen de nood te lenigen, die thans in vele gezinnen ontstaan zal, en trouw onze Joodse vrienden en kennissen op te zoeken en hun onze hoogachting te doen blijken. En ten tweede zelf, als Nederlanders, als universiteitsmensen, en bovenal als christenen trouw te zweren aan de beginselen van mensenwaarde, gerechtigheid en naastenliefde, geworteld in en verkondigd door het oude en nieuwe verbond en nooit te vergeten, dat Christus ons leert in de Heilige Schrift (Johannes 4, 22) ‘Gij lieden aanbidt wat gij niet weet: wij aanbidden wat wij weten, want de zaligheid is uit de Joden’. Mag ik U daarom verzoeken thans een volle minuut in deze geest met mij te willen zwijgen?’

Joodse parels

Hermien schrijft verder dat hij daarna gewoon college ging geven in het kader van het onderwerp van die cursus, de Stoa. “Er ging even een rimpeling van teleurstelling en ontnuchtering door de rijen, want niemand zou na het gehoorde veel belangstelling voor een of andere oude Griek kunnen opbrengen. Toen hij echter zei, dat hij zou spreken over de zeventiende-eeuwse Joodse wijsgeer Baruch de Spinoza begrepen wij onmiddellijk zijn bedoeling. Iedereen besefte, dat hier iets zeer bijzonders gebeurde én dat dit ernstige gevolgen zou hebben.”

“Van Holk sprak briljant, bewogen en bevlogen in dit college over het begrip ‘vrijheid’ en over de doorwerking van de stoïcijnse houding bij Spinoza uitte hij evenzeer zijn protest tegen de ‘Jodenmaatregelen’ van de bezetter als in zijn protest-rede aan het begin van dat uur.” Anders dan Cleveringa werd Van Holk pas later gearresteerd en vervolgens als gijzelaar in St. Michielsgestel opgesloten. “Ook in gevangenschap bleef hij oproepen tot (ondergronds) protest”, schrijft nicht Esther van Holk. Professor Van Holk overleefde gelukkig de oorlog en hervatte daarna zijn werk aan de Leidse universiteit. Voortgaan, maar nooit vergeten!