Dat verhaal over die boekenkist, weet je wel? #Hugo de Groot

Ik hoop dat ik nooit uit een gevangenis hoef te ontsnappen, maar als het dan moet, dan liefst in een boekenkist. Vandaag is het vier eeuwen geleden dat Hugo de Groot (1583-1645), een van de grootste geleerden uit de Nederlandse geschiedenis, in een boekenkist uit slot Loevestein ontsnapte. In de gespannen situatie van het begin van de zeventiende eeuw behoorde de jurist en theoloog Hugo de Groot tot de rekkelijken.

In theologisch opzicht steunde hij de Erasmiaans-humanistische lijn van de remonstranten: vrijheid en verdraagzaamheid in de belijdenis van het geloof. In politiek opzicht verdedigde hij een vreedzame oplossing van de oorlog met Spanje. Dat zinde Prins Maurits niet. Op 29 augustus 1618 liet hij Hugo de Groot en zijn vriend Johan van Oldenbarnevelt gevangen nemen. Van Oldenbarnevelt werd op 13 mei 1619 op het Binnenhof onthoofd. Hugo de Groot werd ‘ter eeuwige gevangenisse’ veroordeeld. Die gevangenschap bracht hij eerst door in Den Haag, maar op 5 juni 1619 werd hij overgebracht naar slot Loevestein, toen een staatsgevangenis.

Het was een gevangenisstraf onder milde voorwaarden. Zijn vrouw Maria van Reigersberch mocht hem vergezellen en ook een dienstmeisje, Elselina van Houweningen, kortweg Elsje. En de geleerde mocht boeken lezen en schrijven. Op het moment van de ontsnapping verdiepte hij zich in het Nieuwe Testament. Hij was juist bij het slot van het Lucasevangelie aangekomen, zo weet Henk Nellen te melden in zijn prachtige, vuistdikke biografie van Hugo de Groot. Met enige regelmaat werd door twee soldaten bij een gezin in Gorinchem een kist met nieuwe boeken opgehaald, aangeleverd door Grotius’ vriend Gerardus Vossius (1577-1649), rector van het Statencollege in Leiden, maar in 1619 na de Synode van Dordrecht ontslagen omdat hij remonstrantsgezind was.

Even later werd de kist weer naar Gorinchem teruggebracht met boeken die Hugo niet meer nodig had. Elsje begeleidde de soldaten bij dat uitstapje naar Gorinchem. Het was Maria die op het idee kwam Hugo zo te laten ontsnappen. Enkele nachten lang moest hij oefenen om, met een zandloper als klokje, twee uur lang zonder geluid te maken in de kist te liggen. Een uitgave van het Nieuwe Testament diende in de kist als ondersteuning voor zijn hoofd.

Omdat het jaarmarkt in de stad was, werd de kist niet gecontroleerd. In het huis van Adriaen Daetselaer in Gorinchem aangekomen kroop Hugo uit de kist, trok met hulp van een doopsgezinde lakenkoopman en een lutherse metselaar (dat is pas oecumene!) andere kleren aan en vluchtte naar Waalwijk en vandaar op de kar van een Waalwijkse voerman naar Antwerpen, waar heel wat remonstrantse predikanten hun toevlucht hadden gezocht, en uiteindelijk anderhalve week later naar Parijs. Zijn ontsnapping werd ‘s avonds in slot Loevestein ontdekt en er werden meteen soldaten te paard op weg gestuurd. Maar Hugo bevond zich inmiddels op het grondgebied van de Zuidelijke Nederlanden en was veilig.

Vier eeuwen d0orverteld

Het verhaal werd een icoon in onze ‘vaderlandse geschiedenis’ en er zijn minstens vier kisten waarvan de eigenaars pretenderen dat het de echte boekenkist van Hugo is. In het leerzame televisieprogramma ‘Historisch bewijs’ werden op 4 maart van vorig jaar de claims van de drie Nederlandse kisten getoetst. Die in slot Loevestein en die in het Rijksmuseum in Amsterdam vielen af. Alleen de kist in museum Het Prinsenhof in Delft zou het kunnen zijn.

Hugo’s vrouw Maria en het dienstmeisje gingen, na enig gesputter, vrij uit. Zij waren immers geen gevangenen. Zij voegden zich later bij Hugo in Parijs. Hoe het de boeken is vergaan die in het bed waren gelegd, vertelt geen enkele bron. Misschien heeft Elsje, die immers wist dat boeken ‘geest en leven’ hebben, zich over hen ontfermd.