Oud én wijs?

Wie heeft het in z’n jongere jaren niet gehoord: daar ben je nu toch oud en wijs genoeg voor? Wanneer je wat aarzelde of je iets wel zou kunnen. Of je wel geschikt zou zijn voor die nieuwe uitdaging. Op het gebied van opleiding, werk of in je persoonlijke levenssfeer. Maar is het wel zo’n vanzelfsprekend tweetal: ouderdom en wijsheid? Of valt daar meer over te zeggen? Het is de vraag die centraal staat in het recent verschenen boek van ethicus Frits de Lange. ‘Eindelijk volwassen, de wijsheid van de tweede levenshelft’, luidt de titel. In één van mijn kringen bespreken we het in dit nieuwe seizoen.

Levenstrap

G

Gaandeweg komt De Lange te spreken over iets wat in dit verband zeer illustratief is: de levenstrap, zie hierboven. Het was een voorstelling die vanaf de zeventiende eeuw vele huiskamers sierde. De levensfasen worden er sterk afgebakend. Ze krijgen de typische kenmerken van opkomst, bloei en hoogtepunt, aftakeling en ondergang. Daarmee wordt de trap als metafoor gebruikt. Elke trede symboliseert een decennium. Dergelijke levenstrappen bestonden er in een mannelijke en een vrouwelijke versie.

Ze weerspiegelden de specifieke verwachtings- en rollenpatronen van weleer. Hierboven zie je de vrouwelijke variant: van het vrolijk spelende meisje van tien tot de kwetsbare negentigjarige, leunend in haar stoel. Om dan als honderdjarige het tijdelijke voor het eeuwige te verwisselen. Alle rollen, zo valt meteen op, spelen zich af in de sfeer van gezin en familie. Van maatschappelijke functies is geen spoor te bekennen. De vrouw vindt, zoals het afgebeelde paradijsverhaal wil, haar bestemming in het baren en opvoeden van (klein)kinderen.

Schroothoop

Met dergelijke trappenschema’s kunnen we niet meer uit de voeten. Al geruime tijd en om tal van redenen. Met name vanaf de jaren zestig van de vorige eeuw belandden dergelijke vastomlijnde, godsdienstig verankerde, beelden over de levensloop op de schroothoop van de geschiedenis. Ieder kiest tegenwoordig zijn of haar eigen levensproject. Met of zonder kinderen, binnen een scala aan relatievormen, met of zonder betaald werk, al dan niet puttend uit spirituele of filosofische bronnen, etc. It’s all up to you!

De babyboomgeneratie, waartoe De Lange (geb. 1955) ook zélf behoort, is de eerste die dit in volle omvang ervaart. Niet enkel de bevrijding van vastomlijnde kaders, maar ook het vacuüm dat door het wegvallen ervan is ontstaan. Want waarop kun je je, in je tweede levenshelft, dan oriënteren? Daarover zijn tegenwoordig twee nieuwe verhalen over het latere leven ontstaan. Het deficit-model (alles wordt steeds minder) en dat van ‘succesful aging’ (je blijft altijd een fitte senior). Maar geen van beide vormt een realistisch perspectief. Het ene zet een domper op de oude dag; het andere verkoopt een illusie.

Ander script tweede levenshelft

Hoe kom je dan tot een ander script voor die tweede levenshelft? Dusdanig dat het je helpt om er echt zin in te krijgen en te behouden? Om licht te werpen op die vraag leidt De Lange je langs een scala aan denkers en dichters. Bij wat hij daar uit destilleert, ligt de klemtoon op zelfrelativering. Ook lijkt hem nederigheid een deugd bij uitstek. Geen door anderen opgelegde houding overigens of zelfverachting. Maar vanuit het bevrijdende inzicht als gerijpt mens je eigen ego niet meer altijd zo serieus te willen nemen. Met dit pleidooi voor een ‘lichtgewicht zelf’ laveert De Lange, voor mijn gevoel succesvol, tussen de eerdergenoemde klippen van de ouderdom, als ramp óf feest, door. Al zijn het geen pasklare recepten en leidt de ouderdom niet als vanzelf tot meer wijsheid. Maar er op deze manier op reflecteren, opent nieuwe perspectieven in je persoonlijke omgang ermee.

Tenslotte, een kanttekening, die ik me meen te kunnen veroorloven. Ik miste een referentie aan vrouwelijke beelden uit de Bijbelse wijsheidsliteratuur. De Lange refereert weliswaar uitvoerig aan Job, maar niet aan ‘Vrouwe Wijsheid’ die erbij was toen God de wereld schiep (Spr. 8:22 e.v.) en die zelfs door de wijsheidskampioen koning Salomo werd geadoreerd (Wijsheid van Salomo 6-9). Dit beeld en dat van aartsmoeder Sara, die nog op hoge leeftijd ‘vruchtbaar’ bleek, bieden wenkende perspectieven.

Vooral bij het betreden van de ‘ouderdomstrappen der vrouw’ …