God als Sinterklaas?

Geloven in God en geloven in Sinterklaas worden nogal eens vergeleken. Onzin? Of toch niet? Of toch wel? Theoloog Bram van de Beek laat er zijn licht over schijnen en geeft ons vrijzinnigen een lichte vermaning mee.

Niet te vergelijken

De simpelste vergelijking is of ze in werkelijkheid bestaan. Daar hoeven we niet veel woorden aan vuil te maken. Sinterklaas bestaat niet. Zelfs kleine kinderen geloven dat niet echt. Ook voor hen is het altijd zo half-half. En of God bestaat? Daarover kun je boeken vol schrijven. In elk geval is zijn bestaan van een bijzondere aard.

Belangrijker is de vraag welke rol Sinterklaas en God spelen in het leven van mensen. Sinterklaas is een traditie, een sociaal fenomeen. Hij is makkelijk inwisselbaar, bijvoorbeeld voor de kerstman. Sinterklaas is lang in stand gehouden door de commercie, maar de kerstman lijkt lucratiever in een globaliserende cultuur. Alleen mensen die hechten aan nationalistische folklore geven nog om Sinterklaas.

God is niet een stukje culturele traditie. Hij is de grond van ons bestaan – en daarom meer dan dat Hij bestaat. Met Hem staat of valt de werkelijkheid. Hij is niet inwisselbaar, want dan bestaan wij niet meer. Dat veel mensen zich dat niet realiseren, doet daar niets aan af.  Mensen realiseren zich zoveel niet wat van essentieel belang is.

Maar zelfs dat God de grond van ons bestaan is, is nog te weinig gezegd. Het is te vaag en gaat alleen over een toestand. In het christelijk geloof gaat het om God die handelt. Hij is er, al is Hij er op paradoxale wijze. Ook zijn handelen is paradoxaal. Zijn grootste daad is passief te sterven, vastgenageld aan een kruis. Kern van het christelijk geloof is dat Jezus uit die dood is opgestaan. Dat is een gebeuren, een actie, die een historische werkelijkheid is, en tegelijk net zo boven de geschiedenis uitgaat als het bestaan van God ons aardse bestaan te boven gaat. Niet te vatten en tegelijk hoogste waarheid en zekerheid. Om deze God, die heerst over leven en dood, te vergelijken met Sinterklaas is ridicuul.

Of toch een Superklaas?

Toch is God voor veel mensen niet veel meer dan een soort supersinterklaas. Hij deelt cadeautjes uit. Hij doet leuke dingen voor de mensen. Je mag soms bij hem op zijn knie zitten en horen dat je zo’n braaf kind bent. Vroeger was hij soms ook een boeman, met een zwarte knecht die de roe hanteerde. Maar die tijd is voorbij, net als de huidige Pieten allemaal aardig zijn en lekkers uitdelen.

Als het om cadeautjes gaat, is het voor elk wat wils. Net als Sinterklaas weet God precies wat jij graag zou hebben. Voor sommige mensen is dat gewoon fysiek iets krijgen. Als je gelooft, word je daar beter van. Sommige predikers weten met deze boodschap duizenden aanhangers te winnen. Wie is daar Sinterklaas? God of de voorganger? Of misschien zijn aanhangers die hem groot voordeel opleveren?

Serieuzer wordt het als God zorgt voor genezing. Er wordt wat af gebeden om het cadeau van genezing. Soms kun je vermoeden dat er misschien inderdaad een verband is. Maar alleen daarvoor een God hebben? Meestal lijkt het bidden weinig effectief. God is blijkbaar geen genezingssinterklaas.

Voor anderen is God een moreel kompas. Zonder God is alles geoorloofd. Er moet nu eenmaal een gezagsinstantie zijn die regels stelt. Dat kan zich verbreden tot de hele cultuur. Er is een cultuurchristendom waarvoor God net zo’n soort rol vervult als Sinterklaas, soms met een typisch Nederlandse folklore, soms met een internationaal demonstratierecht. Wie niet oppast, merkt dat voor de demonstranten de roe allesbehalve verleden tijd is!

Voor weer anderen ligt het precies omgekeerd: God aanvaardt je zoals je bent. In de keiharde competitie van de social media is God iemand naar wie je kunt vluchten om troost en bevestiging te krijgen. Je mag zijn wie je bent.

Voor de diepere denkers is God de grond van hun bestaan. De wereld is niet zinloos. God staat voor zingeving. Je wordt aan de zinloosheid van het toeval ontheven en daardoor krijgt je leven en krijgen je daden betekenis in een groter geheel – in een laatste doel.

Maar welk aspect je ook kiest: het gaat altijd om zelfbevestiging. God moet ons iets geven dat ons past, brood voor wie arm is, gezondheid voor wie ziek is, moraal voor wie orde wil hebben, cultuur voor wie veiligheid zoekt, troost voor wie zelfbevestiging zoekt en zin voor wie niet doelloos wil zijn. En daar zijn nog heel wat varianten aan toe te voegen. Godsdienst is vooral dat God ons dient, ergens voor dient dat wij belangrijk vinden en niet zelf in onze macht hebben.

Bepaald geen Sinterklaas

God is echter niet de projectie van onze wensen of verlangens. Hij is er en Hij handelt. Gekruisigd en opgestaan. Zo staat het in het centrum van het christelijk belijden. Er zijn geen goede argumenten waarom het beter zou zijn om te geloven, maar het gaat om getuigen die bij een gebeurtenis waren – getuigen van zijn opstanding wel te verstaan. Dat is van een heel andere orde dan de prietpraat over voorspoed of zingeving. Dat is anders dan Sinterklaas. Die man heeft ooit, toen hij bestond, goede dingen gedaan en in goede, vage herinnering kunnen we dat gebruiken. Maar wat God heeft gedaan is in de wereld niet te gebruiken: opgestaan in een andere werkelijkheid. Er zijn mensen die dat ook weer tot nut ombuigen: een garantie voor eeuwig leven voor wie bang is voor de dood. Paulus zegt tegen de filosofen in Athene dat die opstanding juist het eind van alles is: bewijs dat het met deze wereld afgelopen is. Niks geen cadeautjes – opdoeken de boel en opnieuw beginnen, op een heel andere manier.

De meeste gelovige mensen praten over God als Superklaas – Paulus gooit zoals gewoonlijk roet in het lekkers. Hij was dan ook de echte God tegen gekomen.

Bram van de Beek
Bram van de Beek (Lunteren, 9 oktober 1946) is een theoloog in de PKN. Hij was predikant (1970-1980), hoogleraar in de theologie in Leiden (1981-2000) en aan de Vrije Universiteit Amsterdam (2000-2010). Hij is tevens bioloog, gepromoveerd op een onderzoek naar bramen.