De schaamte van Adam en Eva

In moderne oren klinkt het woordpaar schuld en schaamte als een voor de hand liggende combinatie: als mensen iets verkeerds hebben gedaan, kunnen ze zich daarvoor schamen. Zich schamen is dan het effect van een gezond werkend geweten. De schrijver van Genesis vertelt dat Adam en Eva, voordat zij van de verboden vrucht hadden gegeten, naakt waren, maar zich daarvoor niet schaamden (Gen.2: 25). Pas na hun overtreding gingen hun ogen open, zodat ze doorkregen dat ze naakt waren en van vijgenbladen schorten maakten (3: 7; vgl. 3: 21).

Maar het verband tussen hun schuld (het eten van de vrucht) en hun schaamte is indirect: de mensen hebben geen kleren nodig omdat ze schuldig zijn, maar omdat ze naakt zijn, en dat is in het bijbelse wereldbeeld iets om je voor te schamen. Niet de schuld, maar de schaamte moet worden bedekt. Zo gezien schamen mensen zich niet omdat ze een geweten hebben, maar omdat ze bang zijn dat hun verkeerde gedrag door anderen zal worden gezien, die er vervolgens schande van zullen spreken.

In het verhaal van Adam en Eva schaamden ze zich voor hun naaktheid nadat ze die waren gaan zien. Voordat ze van de vrucht aten, zagen ze die niet. Dat ze zich toen pas realiseerden dat ze naakt waren, moet dan wel het effect zijn van hun daad. Ze hadden gegeten van de boom van kennis, en de slang had gezegd dat hun daardoor de ogen open zouden gaan (Gen.3: 5), precies zoals volgens 3: 7 inderdaad gebeurde. Het eten van de vrucht opende hun de ogen voor hun naaktheid.

Schaamte is sociaal verschijnsel

Op andere plaatsen in het Oude Testament is het verband tussen schuld en schaamte duidelijker, zoals in Jeremia 6: 15, waar de profeet over het volk dat afvallig is van de God van Israël zegt: Schamen zij zich voor hun wandaden? Integendeel, ze weten niet was schaamte is. (vgl. Jer.8: 12). En Ezechiël bedoelt iets soortgelijks, als hij tot het volk zegt: Schaam je over je schandelijk gedrag! (Ez.36: 32; vgl. Sir.41: 21). Je kunt je dan ook schamen voor de daden van anderen, zoals in Psalm 69: 7. Op de meeste plaatsen in de Psalmen waar woorden als schaamte en schande voorkomen, gaat het echter om de vernedering die mensen aangedaan wordt wanneer zij door anderen bespot en uitgelachen worden (bijv. Ps.40: 15-16) – wie zich schaamt, is bang om in zo’n situatie terecht te komen. Spot en schande behoren tot de ernstigste vernederingen die iemand kunnen treffen. Schaamte is bij uitstek een sociaal verschijnsel.

In dit verband is het aardig te wijzen op een plaats als Exodus 28: 42, waar de regel wordt geformuleerd dat priesters die het altaar bestijgen een onderbroek moeten dragen om het risico uit te sluiten dat hun geslachtsdelen zichtbaar worden(vgl. Ex.20: 26; Lev.6: 3). Steeds weer blijkt bij de Oudtestamentische schrijvers hoe belangrijk men het vond dat de schaamstreek (die niet voor niets zo heet, ook in het Nederlands!) bedekt bleef. Bekend is het verhaal over Cham, de zoon van Noach, die zijn vader naakt zag toen die zijn roes lag uit te slapen. Cham vertelde het zijn broers en maakte zo zijn vader belachelijk, die hem daarom vervloekte (Gen.9: 20-27).

Verborgen kennis

Nadat ze van de verboden vrucht gegeten hadden, werden volgens Genesis 3 de ogen van Adam en Eva geopend en kwamen ze te weten dat ze naakt waren. Dat zij zouden gaan beschikken over kennis die voor hen tot dan toe verborgen was geweest, had de slang aan Adam en Eva voorzegd, en zo gebeurde het dan ook. Het is geen toeval dat termen als ontdekken, onthullen en openbaren net zo goed bij kennis als bij naaktheid gebruikt kunnen worden: beide zijn totdat ze ontdekt worden verborgen. De parallellie suggereert dat kennis niet altijd positief gewaardeerd werd. Je vindt in ieder geval op veel plaatsen in de bijbel de waarschuwing dat je met kennis heel voorzichtig moet omgaan (bijv. Dan.12: 4), vanuit de gedachte dat kennis, wanneer die in handen van de verkeerde mensen komt, ronduit gevaarlijk is en een bedreiging vormt voor het ontzag dat mensen moeten hebben voor de ondoorgrondelijke raadsels van bijvoorbeeld Gods beleid. Hoe dan ook is het eerste object waarvan Adam en Eva kennis kregen hun naaktheid, waarvoor ze zich schaamden en die ze verborgen.

Het is opvallend hoe weinig in voorgaande overwegingen het begrip schuld (of, in traditionelere terminologie: zonde) voorkomt. Schaamte is in het Oude Testament toch vooral iets dat geassocieerd wordt met vernederd, veracht en belachelijk gevonden worden. De innerlijke stem van een opspelend geweten was niet het eerste waaraan de oude schrijvers bij het begrip zich schamen dachten. Het enige innerlijke dat er een rol bij speelde, was de diepgevoelde behoefte van iemand die zich schaamt om de reden ervan voor anderen te verbergen (vgl. Gen.3: 8-10), om niet tot schande gemaakt te worden.

Johannes Tromp
Oudtestamenticus, remonstrants predikant