Rechtsfilosofie

Wibren van der Burg, Rechtsfilosofie in een pluralistische wereld, nadenken over de verantwoordelijkheid van juristen, Boom, Den Haag, 2025

Wibren van der Burg, hoogleraar rechtsfilosofie aan de Erasmusuniversiteit en voormalig voorzitter van de CoZa, heeft met een nieuw handboek over rechtsfilosofie voor studenten een bijzonder boek geschreven, waarbij niet alleen de traditionele rechtsstaat centraal staat, maar ook de vele uitdagingen waar wij op dit moment voor gesteld worden in het beschermen van die rechtsstaat.

Innovatief is dat Van der Burg kijkt naar ontwikkelingen in de maatschappij, die het recht nopen te reageren, en dat hij de lezer uitnodigt om na te de denken over het ontwikkelen van nieuwe paden. Daarmee is dit boek niet alleen een belangrijk handboek, maar ook lezenswaardig voor een ieder die geïnteresseerd is in de vraag hoe we onderwerpen als dierenrechten, bescherming van ecosystemen en het verantwoord doorgeven van deze wereld aan toekomstige generaties juridisch inbedden in het bestaande recht.

Niet alleen de traditionele staat wordt door Van der Burg als uitgangspunt genomen, maar de staat wordt bezien in haar relatie tot transnationale en internationale actoren. Ook non-gouvernementele organisaties bijvoorbeeld hebben een plaats in de interactie waarmee onze democratie met andere verbanden, statelijk, intergouvernementeel of supranationaal vorm krijgt.

Van der Burg besteedt aandacht aan feministische perspectieven in relatie tot de traditionele natiestaat, die nog vooral gevormd is vanuit een wit, Westers mannenperspectief. Zodra we ons daarvan bewust zijn, geeft dit ruimte om ook andere perspectieven, zoals die van vrouwen, minderheden en andere groepen te betrekken.

Rechten voor toekomstige generaties, de natuur en dieren

Van der Burg schrijft ook over rechten voor de natuur. Wie rechtspersoonlijkheid heeft, d.w.z. juridische rechten en plichten heeft, kan rechten claimen. De discussie of dieren rechten hebben is nog in een beginfase. Uitgangspunt is hierbij dat dieren moeten kunnen lijden en genieten om rechtspersoonlijkheid te kunnen hebben. Voor wat betreft onze verantwoordelijkheid voor de natuur, noemt Van der Burg de Grondwet uit 2008 van Ecuador, waarin als eerste grondwet de rechten van de natuur zijn opgenomen. In Colombia stelde het Hooggerechtshof in 2018 dat de ontbossing van de Amazone niet alleen schade toebrengt aan huidige generaties, maar ook de rechten van toekomstige generaties schendt en de rechten van het Amazonegebied zelf. Vergelijkbare voorbeelden in Nederland, zoals het voorstel om de Waddenzee rechtspersoonlijkheid toe te kennen, of de Maas en Amelisweerd rechtspersoonlijkheid te geven, zijn tot nu toe niet succesvol gebleken. Onze verantwoordelijkheid voor toekomstige generaties hangt nauw samen met hoe wij omgaan met dieren en met de natuur. Vanuit deze gedachtegang wordt er binnen het internationaal recht en de internationale politiek nu bijvoorbeeld een discussie gevoerd of de Noordpool, die op dit moment nog van niemand is, voor iedereen zou moeten zijn (for the common benefit of mankind) of dat, binnen de grenzen van het internationale recht, de koek verdeeld mag worden door staten die grenzen aan de Noordpool. Het boek geeft rechtsfilosofische handvaten om deze discussie te voeren.

Democratie

Van der Burg beschrijft uitgebreid de wisselwerking tussen staat en volk, tussen de regering en een mondige, participerende bevolking. Hij onderscheidt drie beschrijvende vormen van democratie. Ten eerste de consensusdemocratie, heel passend bij een land van minderheden. Vervolgens de meerderheidsdemocratie, typisch voor de Angelsaksische landen met het principe van winner takes it all, waarbij je twee dominante partijen hebt die elkaar afwisselen. Tenslotte heb je de niet-rechtsstatelijke – illiberale – democratie, zoals we die zien ontstaan in de VS onder Trump II en in Hongarije onder Viktor Orbán. Bepaalde waarborgen worden in een niet-rechtsstatelijke democratie opzij gezet, burgerrechten worden ingeperkt. Dit heeft consequenties voor vluchtelingen en migranten, voor etnische en religieuze minderheden, maar ook voor de LHBTQI+ gemeenschap. Terwijl staten autocratischer worden, verzwakt de trias politica en worden instituties uitgehold.

Naast de beschrijvende vormen van democratie onderscheidt Van der Burg ook drie normatieve modellen van democratie: 1) egalitaire democratie (Dworkin), welke uitgaat van de fundamentele gelijkheid van de burgers. In een egalitaire democratie zijn grondrechten, checks and balances en een rechtsstaat essentieel; 2) participatiedemocratie (Pateman), waar burgerparticipatie van groot belang is, om de  bevolking te laten voelen dat de staat en de democratie ook van hen is. Belangen worden behartigd, en de burger wordt opgevoed in wat democratie is; 3) deliberatieve democratie (Young), waar de besluitvormingsprocedure gericht is op rechtvaardige uitkomsten. De democratie moet inclusief zijn, waarbij beleid ontstaat na een discussie waarbij alle argumenten benoemd en bediscussieerd zijn. Dat dit systeem in Nederland nog niet gerealiseerd is betoogde Joris Luyendijk in zijn boek De Zeven Vinkjes.

Rechtvaardigheid

Rechtvaardigheid is een sleutelwoord in het recht, en tevens een problematisch woord, want rechtvaardigheid voor wie? Van der Burg behandelt het gedachtegoed van de filosoof John Rawls, die in zijn boek A Theory of Justice betoogt dat elke persoon gelijkelijk toegang moet hebben tot fundamentele vrijheden en bij sociale en economische ongelijkheden het meeste ten goede moet komen aan de minst bedeelden en ambten gelijkelijk toegankelijk zijn.

Vanuit de feministische en burgerrechtenbeweging kwam kritiek dat Rawls vanuit zijn eigen bevoordeelde witte mannelijke perspectief schrijft en daarmee slechts een beperkt perspectief schetst. De Indiase filosoof en econoom Amartya Sen stelt dat Rawls zich te veel richt op een perfecte politiek en ideale wereld, terwijl Sen liever uitgaat van de realiteit. Ingrid Robeyns, hoogleraar politieke filosofie en ethiek en gepromoveerd bij Sen, betoogt in haar boek Limitarisme (2023), dat verschillen in vermogens nog veel ongelijker zijn dan verschillen in inkomens. Van der Burg benoemt drie aspecten waaruit blijkt dat deze vermogensongelijkheid problematisch is: 1) het herverdelen van vermogen zou de ergste armoede doen afnemen, 2) het vermogen van superrijken is vaak op oneerlijke wijze verkregen, en 3) de ongelijkheid is ondemocratisch, omdat superrijken makkelijker toegang hebben tot politieke besluitvorming of in staat zijn die besluitvorming te manipuleren, zoals Rupert Murdoch en Elon Musk.

Conclusie

Dit rechtsfilosofische boek biedt voor elk wat te lezen. Bovenal verbindt dit boek staatsrecht en rechtsfilosofie met de politiek, waarmee mooi de verwevenheid van wetgevende, rechterlijke en uitvoerende macht als rode draad door het boek meandert. Een aanrader!

Charlotte Hille
Redactie AdRem, universitair docent aan de Universiteit van Amsterdam

Wibren van der Burg, Rechtsfilosofie in een pluralistische wereld, nadenken over de verantwoordelijkheid van juristen, Boom, Den Haag, 2025. 301 pp. Prijs: €39,95.
ISBN 9789462120150