Troostrijk tikkende klok

Met een Nijmeegse collega had ik een overleg. We waren druk in gesprek toen hij opeens zei: ‘Hoe laat is het? Ik moet een beetje op de tijd letten.’ En hij graaide in zijn tas naar zijn smartphone. ‘Het is al vijf uur geweest’, zei ik. ‘Oh,’ reageerde hij, oprecht verbaasd. ‘Jij draagt nog een horloge.’ Let u op dat woordje ‘nog’. Ik voelde me hopeloos ouderwets. Misschien zelfs wel enigszins betrapt. Alsof ik een belangrijke boodschap had gemist: wil je bij de tijd blijven, dan draag je geen horloge meer. En zeker niet een klokje dat al meer dan twintig jaar oud is. Nee, dan zoek je in je tas of broekzak naar je telefoon.

Bij mijn ouders stonden wel vier klokken in de woonkamer. Dat was me nooit zo opgevallen. De laatste jaren liepen ze ook niet meer ‒ de tijd stond daar stil. Maar nu ik die klokken één voor één bekeek, realiseerde ik me dat er tegenwoordig in de meeste huiskamers geen klokken meer zijn. Of hooguit één, die nog het meeste weg heeft van een stationsklok, op batterijen loopt en in stilte, op de seconde precies, de tijd aangeeft. Maar een klok die je regelmatig moet opwinden, die hoorbaar tikt en ieder halve en hele uur slaat, dat is een zeldzaamheid.

Kloktijd en ervaren tijd

Tijd, en de beleving van tijd is een dankbaar onderwerp in de filosofie. Het is het thema van het boek Stil de tijd van Joke Hermsen, dat in 2010 verscheen. Zij werkt het onderscheid tussen kloktijd ‒ chronos ‒ en ervaren tijd ‒ kairos ‒ uit. Haar gedachte is dat wij vandaag de dag teveel geregeerd worden door kloktijd ‒ tijd is immers geld ‒ en dat we te weinig momenten kennen die leeg zijn en ruimte bieden aan de beleving.

Ook Paul van Tongeren, de nieuwe Denker des Vaderlands, wijdt zijn essay uit 2002: Over het verstrijken van de tijd. Een kleine ethiek van de tijdservaring, aan het thema ‘tijd’. ‘Wij mensen zijn door en door tijdelijke wezens’, stelt Van Tongeren. Ons bestaan strekt zich uit naar vroeger en naar later. Aan dat gegeven kunnen we lijden, bijvoorbeeld door heimwee naar wat was, of door angst voor wat komt. Van Tongeren reikt enkele gedachten aan die kunnen helpen om je op een ontspannen manier te verhouden tot je tijdelijkheid. Aandacht voor het ogenblik is de ene. De andere is de deugd van de gelatenheid: de kunst om mee te deinen op de golven van de tijd.

Troostrijk tikken

Een van de klokken van mijn ouders hebben wij meegenomen naar Nijmegen. We hebben hem voorzichtig opgewonden en nu tikt hij zachtjes. Ieder half uur slaat hij. Dat hij nog van slag is en om half zeven tien slagen geeft, deert ons niet.

Voor mij is er op dit moment geen troostrijker plek in huis dan op de bank, naast de tikkende klok van mijn ouders op de schoorsteenmantel, bij het zachte licht van hun schemerlamp. Wonderlijk genoeg belemmert de kloktijd mij niet, maar helpt mij juist om me te binnen te brengen dat het verstrijken van de tijd met het mens-zijn gegeven is. De slagen van de klok, ook al slaan ze niet op het juiste uur, roepen een wereld op waar het goed toeven was en die nu tot het verleden behoort. En diezelfde tikkende klok voert mij vanzelf de toekomst in ‒ daar hoef ik helemaal niets voor te doen.