Over de gebiedende wijs van de plek

Beste Michel,

Graag schrijf ik je terug over het beeldenproject van de Remonstranten Ruimte voor beelden (al dan niet) dat een kwart eeuw terug plaatsvond. Het hing toen in de lucht: 1994 was weliswaar geen jubeljaar maar wel het Nederlandse beeldjaar met de megamanifestatie Beelden in Nederland 1994. Het was indrukwekkend: de Stichting Beelden in Nederland organiseerde in dat jaar in samenwerking met de Rijksdienst Beeldende Kunst en de Rijksdienst voor de Monumentenzorg op 32 locaties verspreid over het land thematische sculptuurtentoonstellingen, van Museum Boymans van Beuningen Rotterdam, het Rijksmuseum Amsterdam tot en met het Rijksmuseum Kröller Müller op de Veluwe.

Ook religieus angehauchte plekken deden mee zoals het Museum voor Religieuze Kunst in Uden met Zuidnederlandse barokbeelden uit de zeventiende eeuw en, jawel hoor, onder nummer 15 in het landelijke overzicht bulletin, diverse Remonstrantse locaties met als ondertitel Ruimte voor beelden, Tentoonstellingen van hedendaagse beeldhouwers naar aanleiding van het 75 jarig jubileum van de Nederlandse Kring van Beeldhouwers (NKvB). Erelid van de NkvB is onze toenmalige vorstin Prinses Beatrix. Ik was in die tijd kort bestuurslid van de Kring en het Kring jubileum in 1994 zou zo’n  beetje samenvallen met de 375 – ste verjaardag van de Remonstrantse Broederschap. Ik dacht ‘leuk, misschien kunnen we samen iets doen’. Daar schoot ik de toenmalige algemeen secretaris ds Mijnke Bosman – Huizinga over aan.

Kerk is geen galerie

Als ik er nu op terugkijk dan komt als eerste gedachte boven dat het toen leuk was om te doen, maar dat ik nu het nu niet meer zou doen. Misschien maakte je dit al een beetje op uit de titel die ik deze brief meegaf, Over de gebiedende wijs van de plek.

En ja het is nu eenmaal zo dat de kerk, ook een remonstrantse schuilkerk, geen galerie is. Het was  in 1993-1994 innoverend om als geloofsgemeenschap het aan te durven een kunstmanifestatie met contemporaine kunst (met vaak voor de plek zelf vervaardigd werk)  in de kerken te organiseren. Zelfs het meedoen van de Nieuwe kerk in Amsterdam was toen nog onder voorbehoud.  Nu hangt er Jeff Koons Gazing Ball (Perugino’s Madonna and Child with Four Saints) 2014-2015  t/m 8 april aanstaande.

Remonstranten waren voorlopers met verspreid over het land een beeldenroute die een beetje leek op, in de woorden van toenmalig seminariumhoogleraar Elze-Jan Kuiper,  een gebroken parelketting. De opgave voor de kijker was indertijd best groot. ‘Die moet zelf maar zien of het lukt om van de tentoonstelling een imaginair collier te rijgen. Of om de parel van grote waarde te vinden. Net als in de nieuwtestamentische parabel van de parelkoopman: toen hij een kostbare parel gevonden had, ging hij heen en verkocht al wat hij had, en kocht die’.

Boerin in religiosis

Maar zonder Mijnke zou de manifestatie nooit van de grond gekomen zijn. Ze stond niet alleen zoals dat heet in Rotterdam geloof ik ‘met haar poten in de modder’, ze was gewoon een heuse boerin in religiosis:  ze zat op de bok en als de grond te rul werd ook als het moest op de tractor. Het moet voor haar een hele toer geweest zijn om alle gemeenten te overreden mee te doen.  En sommige gemeenten werd het door de deelnemende kunstenaars niet makkelijk gemaakt, zoals Apeldoorn (Juul Sadée) of Oude Wetering (Hans van de Ban) met een disproportionele Obelisque tombe.

Het eerste wat Mijnke deed na mij aangehoord te hebben is het formeren van een werkgroep onder leiding van een voorzitter van buitenaf, een oud-wethouder van de Domstad, de heer Pot. Onder zijn leiding werd er intensief vergaderd op het landelijk bureau en na afloop gingen Elze-Jan Kuiper en Frank Vande Veire naar het café. Discussie- en gespreksstof was niet de kunst, maar juist de theologie. Lees er Franks bijdrage in de nog antiquarisch verkrijgbare catalogus Ruimte voor Beelden,  De holte van een naam (iets over de kunst na de dood van God) maar op na op pagina 18-24 : “Maar misschien moet men het ‘sacrale’ in de kunst heel anders denken. Namelijk niet alsof de kunst op een meer profane wijze de deur naar een mogelijk heil openhoudt, maar eerder in de zin dat de kunst ‘een ondichtbare kloof openlegt die nog door het meest terughoudende heilsdenken (sic PK)  steeds word toegedekt”.

Visuele catechese

Tja Michel, en dat is wat mij nu bezig houdt en mij er nu van zou weerhouden weer zo iets te opperen. Kunst in de kerk? Het zou van alle tijden zijn? Vergeet het maar. De Remonstranten zijn er zo’n beetje mee begonnen, met van het evangelie losgezongen kunst in de kerk. Wat wij nu kunst noemen en wat gelukkig soms nog steeds in de kerk hangt of staat dat is geen kunst, maar visuele catechese oftewel  evangelieverkondiging in beeld. Met als topstuk natuurlijk het retabel Het Lam Gods van Van Eyck in de Gentse Sint Baafskathedraal.  Vorige week, het eerste weekend van de veertigdagentijd  reisde ik er voor naar Gent. Het is tijdelijk in het Museum voor Schone Kunsten (SMK) ter restauratie. En wat je door het kogelvrije glas ziet liggen op een soort chirurgische behandeltafel is de Aanbidding van het  Lam Gods door 14 engelen: 2 op de voorgrond zwaaien met het wierookvat, 4 op de achtergrond dragen instrumenten van Jezus’ passie, het kruis en de geselkolom, de lans en de rietstok met de spons, de doornenkroon en de roeden. De overige engelen staan in adoratie.  En in het midden staat het Lam bloedend uit een wond terwijl het bloed neer gutst in een kelk. Het verwijst naar het Laatste Avondmaal waar onze Heer en Heiland na het brood zelf de wijn nam en gaf als Zijn bloed voor alle mensen vergoten tot vergeving van zonden. Rond het Agnus Dei is het landschap groen. En overdekt met bloemen en planten. Wel tweeendertig botanische soorten konden worden geteld.

Voederbak van het heil in Christus

Ik noemde Mijnke een boerin in religiosis.  Maar dat betekent niet dat de Broederschap  er voor de boeren is. Ook niet voor de buitenlui. Zeg maar spirituele dagjesmensen die een kerk met kunst aan willen doen om even weg te zijn van de alledaagse stress. Het voedsel wat de kerk biedt is daar goed beschouwd te stevige kost voor. De kerk is in zekere zin een voederbak van het heil in Christus. Jezus is niet voor niets in een stal ter wereld gekomen als waarachtig mens. En God. Zo geloof ik. De Broederschap is er wel voor de burgers die in weerwil van de menselijke fascinatie voor macht en rijkdom gevoelig blijken te zijn voor de esthetische aantrekkingskracht van wat zwak is en toch sterk in dienstbaarheid.

Een goede veertigdagentijd en een fijne Paas!

Pape Kattenberg

Zie voor de visie van Kuiper : Joost de Wal (red.) Hedendaagse kunst in Nederlandse kerken 1990-2015, Pape Kattenberg, “Alsof er iets is “, pag. 75-78.

In terugblik is Arie Berkulin’s (1939) bijdrage In den Beginne (1994) in de Oudkatholieke kerk op het Papenpad te Zaandam een van de meest geslaagde beelden van de manifestatie Ruimte voor beelden (al dan niet). Fascinerend om in retrospectief te zien hoe het werk ‘er aanwezig is als een trouwe kerkganger die het woord tot leven wekt’ (vrij naar Willem Ellenbroek).  In het gewelf van de kerkruimte glinstert het alfabet en evoceren de koperen letters a tot met z de liedregel van Jan Wit (1914-1980) “God heeft in den beginne het licht doen overwinnen. Hij spreekt nog altijd voort”.  Pape Kattenberg