Geweld in de bijbel: wat moeten we ermee?

Veel remonstranten hebben moeite met het geweld in de bijbel. Vooral als dat door God gebruikt of geëist wordt. Sam Janse schreef er een boek over: Is het de schuld van de Ene? Sigrid Coenradie interviewde hem.

Om maar gelijk met de deur in huis te vallen: hoe gewelddadig is de Ene? En hoe moeten we de veelvoorkomende opdracht aan Israël zien om de vijandige volken in de pan te hakken?
Historisch gezien hebben deze massamoorden niet plaatsgevonden. Als de Israëlieten in het beloofde land wonen, zijn de Kanaänieten en andere volken nog steeds springlevend. Het bevel tot uitroeiing van deze volken kunnen we het beste lezen als profetische geschiedschrijving. Dat wil zeggen: in de vorm van een verhaal over het verleden geeft de profeet zijn program voor de toekomst: weg met het heidendom, weg met de vruchtbaarheidscultus, weg met de kinderoffers. En ‘weg met het heidendom’ betekent in het Oude Testament ook ‘weg met de heidenen’. Deze teksten stammen uit de tijd voor en van de ballingschap, de tijd, waarin Israël zelf het slachtoffer was van geweld. Dat verklaart in hoge mate de heftigheid van deze teksten.

Ondanks dat ze een gevolg zijn van het Calimero-effect van Oud-Israël staan die teksten er ondertussen wel. Raadt u aan om ze over te slaan en de bijbel selectief te lezen?
Nee, dit boek is ons overgeleverd. Ik sta in de christelijke traditie en wil dit hele boek blijven lezen. Theologen en voorgangers moeten wel duidelijk maken dat we niet terug kunnen naar polygamie en steniging. De weg naar het vredesvisioen van de profeten en van Jezus Christus is onomkeerbaar.

Afgelopen zondag preekte ik over psalm 51, die toegeschreven wordt aan koning David. Na afloop van de dienst kwam het gesprek op de vraag waarom God het eerste kind van David, verwekt in de overspelige relatie met Batseba, laat sterven. Dat kind kan er toch niets aan doen? Wat zou u antwoorden?
Wij, eenentwintigste-eeuwse westerlingen, begrijpen dat niet. Ik heb bij dit verhaal ook wel eens verontwaardigde reacties gekregen. Wij denken in individuën, de niet-westerse wereld dacht en denkt veel meer in collectieven. Vloek en zegen, straf en beloning raakt gemeenschappen. In Jozua 7 wordt het gezin van Achan gestraft voor de schuld van de vader. Niet eerlijk volgens ons. Het helpt misschien een beetje als we zien dat wij, moderne westerlingen de culturele uitzondering zijn in de wereldgeschiedenis en in de wereldgemeenschap. Een vleugje cultuurrelativisme helpt ons verder. Niet te veel, want uiteindelijk moeten we wel een moreel oordeel vellen, maar uiteindelijk en niet eerder.

In uw boek benadrukt u het verschil tussen de culturen van Egypte en Assyrië en Israël. Kan het zijn dat de bijbelschrijvers het onderscheid tussen de Farao en David willen benadrukken? Anders dan een Farao is koning David onderworpen aan de goddelijke macht en zelf ook kwetsbaar?
Ja, dat is prachtig. Het is in het hele Oude Oosten onbestaanbaar dat een boer of een schapenhoeder de koning de les leest, maar in Israël gebeurt het: Amos bijvoorbeeld. Hierin is het Oude Testament groots omdat het laat zien hoe gevaarlijk absolute macht is. Zijn tijd ver, ver vooruit.

Wat is het verschil tussen de zelfmoord van Simson en een zelfmoordactie met bomgordel door een aanhanger van IS?
Dat is lastig uit te leggen. Sommige theologen proberen dat verschil aan te tonen door te stellen dat het bij Simson in een ander kader staat. Dat van de heilsgeschiedenis: God gaat een weg met zijn volk naar een Koninkrijk van Vrede, en op die weg is soms bevrijdend geweld nodig. Ik ben bang dat God op deze manier stalinistische trekken krijgt: ter wille van de ideale toekomst moeten we niet aarzelen om nu slachtoffers te maken. Collateral damage. Bijkomende schade. Daarin herken ik de weg en de woorden van Jezus niet. Een andere benadering is die van Simson als de underdog. De Filistijnen zijn de onderdrukkers in dit verhaal. Dan is zijn zelfmoordactie de uitdrukking van een desperado die geen andere middelen meer kent om zijn volk te bevrijden. Hedendaagse parallellen liggen voor de hand. Toch moeten we ook hier de vraag stellen naar de verhouding van doel en middelen. Mag je weerloze burgers, inclusief vrouwen en kinderen, doden ter wille van een goed doel? Hoe ver gaat dat? IS en de FARC leveren gevaarlijke voorbeelden waarbij het middel erger wordt dan de kwaal.

Is het Oude Testament gewelddadiger dan het Nieuwe Testament?
Deze vraag roept heel veel op. Onder andere de verhouding tussen joden en christenen. Dat het Nieuwe Testament vredelievender is dan het Oude vinden we niet terug in de houding die christenen eeuwenlang aannamen tegen Joden. Oppassen dus met een snel antwoord. Maar het is niet te ontkennen dat het theocratisch concept van het Oude Testament zijn eigen geweld meebrengt. Gehoorzaamheid aan Gods geboden moet daar in de samenleving met geweld worden afgedwongen, tot stokslagen en steniging toe. In het Nieuwe Testament vinden we de theocratie niet terug. Daar vinden we gemeenten, gemeenschappen, waar mensen zelf voor kunnen kiezen. Overigens is het geweld in het Oude Testament wel uit te leggen. Ik heb dat geprobeerd, onder andere in mijn laatste boek: Is het de schuld van de ENE? Het helpt om enerzijds te zien waarom mensen zich destijds van gewelddadige taal hebben bediend, en anderzijds te bedenken dat we zulke teksten niet zonder meer over kunnen brengen naar onze tijd. Daar moet een hermeneutische transformator tussen, anders krijgen we kortsluiting. Laten we intussen niet vergeten dat de profeten van het Oude Testament dromen van vrede, dat in het boek Jona de God van Israël ook de God van Israëls grootste vijand is, en dat de regel ‘Heb je naaste lief als jezelf’ uit het Oude Testament komt.
In uw boek bent u in gesprek met Paul Cliteur en anderen. U weerlegt hun kritiek op de vermeende gewelddadigheid in het Oude Testament en pleit voor een genuanceerd eindoordeel over religie en geweld. Hoe luidt uw eigen eindoordeel?
Religie, zeker ook monotheïstische religie, kan aanzetten tot extreem geweld. Het kan ook brengen tot grootse daden van opoffering en naastenliefde. In het domein van de religie gaat het er nu eenmaal heftiger aan toe dan in het domein van de rede en daar zullen hersenwetenschappers wel een verklaring voor kunnen geven. Historisch gezien kunnen we zeggen dat het christendom geweld heeft bestreden en geweld heeft aangewakkerd en dat het niet zo eenvoudig is om de eindbalans op te maken. Ik geloof niet dat de oplossing in de secularisatie ligt. Jonathan Sacks, de voormalige Britse opperrabbijn, heeft daar zinnige woorden over gezegd, namelijk dat de secularisatie ons in de eenentwintigste eeuw heeft opgezadeld met een maximale keuzevrijheid en een minimum aan betekenis. Seculiere denkers staan pal voor de vrijheid, maar kunnen niet aangeven waartoe die vrijheid dient. Alsof we op vier en vijf mei vieren dat we in vrijheid onze joint kunnen draaien. Wel is duidelijk dat aanhangers van elke religie en ideologie voortdurend aan zelfonderzoek moeten doen. En daarnaast het lef moeten hebben elkaar kritisch te bevragen en te laten bevragen.

Sigrid Coenradie,
remonstrants predikant in het Penninckshuis in Deventer

Sam Janse, (2016), Is het de schuld van de Ene? In gesprek met Paul Cliteur en anderen over monotheïsme en geweld. Boekscout.nl. Prijs: 20,99