Wees niet bang! Interview met Freek de Jonge.

Wees niet bang 

wees niet bang je mag opnieuw beginnen 
vastberaden doelgericht of aarzelend op de tast
houd je aan regels volg je eigen zinnen 
laat die hand maar los of pak er juist een vast 

wees niet bang voor al te grote dromen
ga als je het zeker weet en als je aarzelt wacht
hoe ijdel zijn de dingen die je je hebt voorgenomen
het mooiste overkomt je het minste is bedacht 

wees niet bang voor wat ze van je vinden
wat weet je van een ander als je jezelf niet kent
verlies je oorsprong niet door je te snel te binden
het leven lijkt afwisselend maar zelfs de liefde went 

wees niet bang je bent een van de velen
tegelijk is er maar een als jij
dat betekent dat je vaak zult moeten delen
en soms zal moeten zeggen laat me vrij 

‘Wees niet bang’ schreef Freek de Jonge voor zijn dochter. Twintig jaar later is zijn gedicht nog even actueel. Een gesprek met de gelauwerde cabaretier, domineeszoon en vader.  

 ‘’Wees niet bang’ begon toen de verkering van mijn dochter Roos ophield. Het verscheen met de Millenniumwende in een column in het Parool. Dan blijkt een tekst eeuwig, universeel te zijn – kameleontisch. Het hangt in wachtkamers, bij psychologen en doktoren. Ook jonge mensen, nu, voelen zich aangesproken en zeggen: ‘Dat geldt ook voor mij, het is precies zoals ik er voor sta.’ De raad die je geeft –  ‘Laat die hand maar los, of pak er juist een vast’ – is de openheid ervan. Het zijn geen geboden, maar voortdurend: denk goed na.’

Met havermelkkoffie (duurzaamheid is troef in huize De Jonge: ‘De koe doet niet meer mee’) installeren we ons in zijn knusse werkkamer met uitzicht op een ruime tuin. Foto’s en boeken, schilderijen en muziekinstrumenten herinneren aan zijn jonge jaren en een halve eeuw op de planken. Druk gebarend en zoekend naar woorden, afwisselend uit de bijbel en eigen shows citerend, ruim de tijd nemend voor dit gesprek – terwijl hij middenin de voorbereiding voor zijn jaarsconference op 1 januari 2020 zit. De Jonge (75) snijdt tijdens het gesprek een veelvoud aan onderwerpen aan, van de golfsport en probleemjeugd tot populisme, euthanasie en de doodsbedreigingen die hij ‘bij voortduring krijgt’. Hij schuwt prikkelende uitspraken niet (‘We zijn veel meer stuurloos dan we denken’, ‘Het verbod op gezichtsbedekking is waanzinnig’, ‘Baudet heeft geen idee wat hij wakker roept’, ‘Ik ben doodsbang voor de massa’, ‘Als mensen zich door mij gekwetst voelen, is dat niet mijn verantwoordelijkheid’). Hier is een nieuwe voorstelling in de maak. Maar we zijn hier voor dat ene, tijdloze gedicht ‘Wees niet bang’.

wees niet bang je mag opnieuw beginnen
vastberaden doelgericht of aarzelend op de tast 

Het leven doorstaan geeft je gezag 

‘Ik denk dat de crux in het leven is: hoe ga je om met het lijden? Het lijden willen en kunnen zien. Als mijn vader classicus was geweest, dan had ik in de Griekse mythen en sagen gezeten – maar hij was dominee, dus ik zit in de bijbel. En daar staat: ‘De Heer heeft gegeven en genomen’. Wij hebben een kind en een kleinkind verloren. Dat heeft Hij genomen. Maar wat heeft Hij dan gegeven? Naar mijn indruk: het gezag waarmee je de dingen kunt zeggen. Omdat ik het leven doorgemaakt heb, doorstaan. Je ontmoet mensen die het leven hebben doorgemaakt, iets hebben meegemaakt. Daar kun je mee praten. Met mensen die het leven als een flierefluit hebben gezien, is het moeilijk communiceren. Je wilt niet dat iemand iets overkomt, maar je denkt ook (lachend): het zou niet slecht zijn, als die eens iets meemaakte! Dan leert ie zichzelf kennen, en ook een positie innemen in de samenleving.’

Proefnummer AdRem, remonstrants magazine

Vraag nu een proefnummer aan van AdRem, het remonstrantse magazine!

houd je aan regels volg je eigen zinnen
laat die hand maar los of pak er juist een vast 

Zonder religie gaan we ten onder 

‘Ik vind  het altijd wel grappig dat mensen mij arrogant noemen. Volkomen misverstand. Ik zit boordevol vertrouwen – een kinderlijk vertrouwen. Mijn vrouw Hella heeft dat niet. Zij is opgegroeid met nul vertrouwen. Haar joodse ouders hebben in de oorlog ondergedoken gezeten, op het punt gestaan opgepakt en vermoord te worden. Dus hoe konden die hun kinderen opvoeden met wees niet bang, en: vertrouw maar?! Bij mij was dat anders. Ik heb dat vertrouwen meegekregen. Ik kon als zoontje van de dominee overal aanbellen, ik kon naar de wc, kreeg een koekje of er was een praatje. Ik voelde me volkomen veilig in die omgeving. Ja, dat gun je iedereen natuurlijk. Een van de problemen van de probleemjeugd is dat ze dat vertrouwen ten enenmale ontberen. Dat maakt ze ook niet meer aanspreekbaar. Als jij als jongetje van 20 voor vijf- tot tienduizend euro iemand omlegt, dan ben je amoreel. Dat betekent dat er geen enkele basis van moraliteit in je zit. Dat is in hoge mate aan de gang en wat doen we daaraan? Dat was de taak, de positie van de religie – en die is ondermijnd en weggevaagd. Geloof en geweten horen bij elkaar! En wie durft er nog iets te zeggen over het geweten? Ouders niet meer, school zeker niet. De overheid heeft een onwaarschijnlijke hoeveelheid wetten, maar weet niet wat handhaven is. We hebben losgelaten waar het vandaan moet komen. Ja, we zijn van God los. We zijn veel meer stuurloos dan we denken.’

We kunnen niet omgaan met vrijheid  

‘Ik heb iets geleerd in de golfsport. Die werd door een kleine groep mensen beoefend, een elite. Het spel bestond uit regels en etiquette, half om half. Op zeker moment wordt de sport populair en wat gebeurt? De etiquette neemt in hoog tempo af, en de regels moeten dientengevolge toenemen. Dat zie je in onze samenleving ook. Er nemen nu zoveel mensen deel dat we verpletterd worden door onze regelgeving – en er van omgangsvormen geen sprake meer is. Zo was internet aanvankelijk een avontuur, een mer à boire van vrijheid. Maar op het moment dat iedereen daaraan kan meedoen ontstaat de roep om regels, zoals nu op Twitter en Facebook. We kunnen als mensen kennelijk niet met elkaar omgaan op basis van vrijheid. Daarom is het ook van belang om te zeggen: heb geen oordeel over een ander, maar kijk naar jezelf. ‘Oordeel niet, opdat gij niet geoordeeld worde’. Inderdaad, het bijbelwoord.’

wees niet bang voor al te grote dromen
ga als je het zeker weet en als je aarzelt wacht 

‘Verwondering is een prachtige staat, en die hangt samen met onschuld. Je kunt de zon zien opkomen vanuit een rationele benadering, maar ook vanuit een niet-weten. Dan is het een wonder, een mirakel. Dit hangt samen met het mysterie. De Vlaamse filosoof Herman De Dijn zegt: we zijn van een mysterie-samenleving overgegaan naar een probleem-samenleving. En een probleem moet je oplossen. Maar we weten inmiddels dat iedere oplossing voor zes nieuwe problemen zorgt. Het mysterie moet je intact houden, zoals Harry Mulisch zei – dienen en groter maken. De mentaliteit die we daarvoor nodig hebben is in een paar generaties weggevaagd. We zitten in een moeras, en daar moeten we ons aan onze eigen haren uittrekken.’

hoe ijdel zijn de dingen die je je hebt voorgenomen
het mooiste overkomt je het minste is bedacht 

Waanzinnige wetten, allemaal hoogmoed 

‘Ondertussen willen we intomen wat er aan gevoelens boven komt. Dan krijg je van die waanzinnige wetten als het verbod op gezichtsbedekking. Waar bemoei je je mee? Of denk je dat je die gevoelens op zo’n manier kunt beteugelen, dat je iets kunt onderdrukken? De wetgeving voor abortus, euthanasie: allemaal hoogmoed! We denken er het gezag en de autoriteit voor te hebben – om de begrafenis van opa af te laten hangen van onze vakantieplannen. Je kunt er wel over na denken, een discussie en ook een idee over hebben, maar je moet dat blijven toetsen. En dat is in onze samenleving, met zoveel mensen en zoveel gevallen, niet meer te doen. Bij abortus, in negen van de tien gevallen: doen! Maar soms is het superlichtvaardig! En hoe is het over twee eeuwen? Dan beschikken we echt. (Lachend) Nou is het inmiddels wel zo dat het voor de mensheid beter is om zoveel abortus te plegen, want er zijn mensen genoeg. Maar in het geval van euthanasie zitten er natuurlijk ongelofelijk enge kantjes aan.’

wees niet bang voor wat ze van je vinden
wat weet je van een ander als je jezelf niet kent 

Je kunt groeien door de pijn 

‘Als mensen zich door mij gekwetst voelen, dan moeten ze zich afvragen: wat is er gekwetst? Die kwetsuur heb ik niet veroorzaakt, die heb je al. Het enige wat ik doe is: ik ga met mijn vinger naar die wond en jij denkt: ‘Au!’ Dat is wat de satiricus, de profeet doet. Per ongeluk schiet je raak. Nee, ik ben er niet bewust op uit om mensen verdriet te doen. Natuurlijk niet! Juist het omgekeerde. Mensen kunnen groeien door die pijn. Zachte heelmeesters maken toch stinkende wonden? Ik kom uit een domineesgezin, mijn vader had een opdracht. En ik voel dat ook. Mijn opdracht is troost en bemoediging. Ja, een simpele pastorale opdracht. En scherpte – de manier waarop ik zelf naar de absurditeit van het leven kijk, hoe daar mee te leven valt.’

verlies je oorsprong niet door je te snel te binden
het leven lijkt afwisselend maar zelfs de liefde went 

De mens is vooral een gevoelsschepsel

‘Pankaj Mishra schrijft in zijn boek ‘The Age of Anger’: je had ooit de bijbel, dat absolute ding. En dan, vijfhonderd jaar geleden, beginnen mensen na te denken over wat daar staat. Vervolgens kijkt Luther niet meer vanuit het mysterie, maar zet hij de mens individueel tegenover God. Dat daar de Verlichting uit voortkomt, is vanzelfsprekend. En dat dan, op zeker moment, God ‘dood’ is, is ook vanzelfsprekend. Ja, het is een kleine stap van Luther naar Nietzsche. Uiteindelijk kom je uit bij het rationele. Maar dan moet je ook simpelweg erkennen: de mens is niet alleen rationalist, maar vooral ook een gevoelsschepsel. Dus als die gevoelens onderdrukt of weggeduwd worden, dan ontstaat er opnieuw een gevecht tussen de ratio en de emotie. Dat zijn burgeroorlogen. In Amerika en Engeland zien we nu gevechten tussen de rationele elite en de gevoelsmatige massa. Die massa zegt: je kunt wel dit of dat roepen, maar dat voel ik helemaal niet zo. Het is als de patiënt die bij de dokter zit. De dokter kijkt naar zijn data en zegt: ‘Volgens mij ziet het er allemaal prima uit’. Waarop de patiënt zegt: ‘Maar ik heb hier pijn!’ De dokter kijkt niet meer naar de patiënt, ziet alleen maar data: de elite wil wel, maar snapt niet meer hoe je bij je emotie moet komen.’

wees niet bang je bent een van de velen
tegelijk is er maar een als jij
dat betekent dat je vaak zult moeten delen
en soms zal moeten zeggen laat me vrij 

Eerlijk delen om het leefbaar te maken 

‘We zijn de grens aan het bereiken dat één groep zich ongestoord kan verrijken aan anderen. De mensen die niks hebben komen hier naar toe. Door onze hoogmoed zijn we niet in staat om vijftig jaar verder te denken. We worden gewoon verpletterd door die mensen. Dus waarom nu niet alle inspanning gericht op de zaak eerlijk verdelen en de wereld leefbaar maken met elkaar? Globalisering is niet zozeer handel over de hele wereld, maar de wereld als een geheel beschouwen en met elkaar leefbaar houden. En zeker, daar horen geen grenzen meer bij. Grenzen in de zin van: jij woont daar, en jij mag hier niet komen. Maar ik heb het hier heel goed, ik wil hier niet weg. Dus ik ga zorgen dat jij het, in het land waar jij vandaan komt, net zo goed krijgt als ik hier – en geen behoefte hebt om weg te gaan. Maar ik denk ook dat we van onze honderd naar vijftig moeten. De aarde heeft zijn beperkingen. Als ik naar dit huis en dit terrein kijk, en ik vermenigvuldig dat met zeven miljard: dat kan niet! Ja, ik zal wel moeten inleveren. Op mijn manier probeer ik allerlei stappen te doen. Zoals geen vlees meer eten, elektrisch rijden. Maar mijn huis beschikbaar stellen aan vluchtelingen? Vanuit mijn belijden zou het geen enkel probleem moeten zijn. (Stil vallend) Daar ben ik nog niet aan toe.’

Tekst André Meiresonne, m.m.v. Leon van Heel

Wie is Freek de Jonge?
Freek de Jonge wordt op 30 augustus 1944 in het Groningse Eenrum geboren. Op school kan hij zich moeilijk concentreren en blijft hij regelmatig zitten. Op zijn elfde staat hij voor het eerst op het podium. Daar, op het toneel, voelt hij zich thuis. Hij werd bekend toen hij samen met Bram Vermeulen optrad als het sociaal geëngageerde Neerlands Hoop. Vanaf 1980 ging hij solo als cabaretier. Momenteel staat hij in het theater met de ‘jaarsconference’ De Lachgasfabriek. Deze voorstelling wordt op 1 januari uitgezonden op televisie.