Van de historische Nicolaas tot de moderne Sinterklaas

In Nederland vieren we al honderden jaren Sinterklaas. Wordt in de Middeleeuwen de schoen in de kerk gezet, tegenwoordig eren we Sinterklaas meestal thuis tijdens pakjesavond op 5 december. Snoep uitdelen is van alle tijden. Sint-Nicolaas zelf is al heel oud. Zeventienhonderd jaar geleden is hij bisschop van Zuid-Turkse stad Myra. Volgens de traditie verricht hij allerlei wonderen voor arme meisjes, voor scholieren, voor zeelieden en voor vrouwen die een man zoeken.

Nicolaas van Myra

Volgens de legende wordt Nicolaas geboren in Patara aan zuidwestkust van Turkije. Al vanaf het begin is hij een wonderkind: direct na de geboorte staat hij rechtop in zijn badje om God voor zijn geboorte te danken. Later als bisschop van Myra beschermt hij zijn gelovigen tijdens de christenvervolgingen onder keizer Diocletianus (284-305). Hij sterft op 6 december 335 of 337.

Al snel groeit zijn populariteit. Vooral zijn barmhartigheid en  rechtvaardigheid worden geroemd in wonderverhalen. Zo geeft hij drie meisjes ’s nachts een bruidsschat om hen te behoeden voor  de prostitutie. Ook wekt hij drie vermoorde jongens weer tot leven. De verhalen zijn historisch gezien onbetrouwbaar, maar tal van hedendaagse sinterklaasgebruiken zijn op deze legenden terug te voeren. [Sint Nicolaas met de drie meisjes en jongens]

Veel pelgrims bezoeken zijn graf in de kerk van Myra. In 1087 roven inwoners van de Zuid-Italiaanse stad Bari zijn gebeente en herbegraven hem in hun kerk. Dit stimuleert zijn verering in West-Europa. Hij wordt zo populair dat hij als heilige wordt vereerd, hoewel hij nooit officieel tot sint is verklaard. In Duitsland en Noord-Frankrijk wordt Nicolaas patroonheilige van de scholieren. Tijdens zijn feest verschijnt de heilige in een mirakelspel (soort straattheater) aan de kinderen en brengt geschenken.

Nicolaas van zijn voetstuk gehaald

In de Lage Landen is het feest van Nicolaas één van de hoogtepunten in de winter. Op 5 en 6 december vindt in de kerk een plechtige mis en een processie plaats en op straat kermis en jaarmarkt. Daar worden allerlei lekkernijen verkocht. Tijdens de Reformatie in Nederland proberen predikanten zonder succes de verering van de Sint uit te roeien. Vooral het aspect van het geven heeft hiervoor een te belangrijke plaats gekregen in de samenleving  en het gezinsleven in de Republiek. Dit blijkt wel uit de schilderijen waarop het sinterklaasfeest is afgebeeld [Sint-Nicolaasfeest, Jan Steen 1668]. Het is een familiefeest geworden waarbij koek, snoep en geschenken worden uitgedeeld. Het meisje krijgt een pop, haar broertje een balspel. De jongen linksachter heeft tot zijn verdriet een roe in zijn schoen gehad. Hier komt de Sint als opvoeder om de hoek kijken: Wie zoet is krijgt lekkers, wie stout is de roe!

Ondanks alle predikanten met hun verboden wordt het sinterklaasfeest rond 1900 nog steeds gevierd. Maar de herinnering aan de heilige Nicolaas is ver weg.

Er zijn nog altijd sinterklaasmarkten met allerlei snoepgoed en cadeautjes, waar ongehuwde meisjes en jongens elkaar treffen. Sinterklaas, de goed huwelijksman, is al heel lang ook de patroon van de ongehuwde meisjes. Jonge mannen schenken een speculaaspop of vrijer aan het meisje van hun keuze. De burgerij vindt deze openbare sinterklaasviering maar niets. In een aantal plaatsen wordt dit feest, onder groot protest van de bevolking, verboden. Het feest wordt daarom aangegrepen om kinderen in ruil voor een beloning aan te sporen tot hard werken op school en tot gehoorzaamheid aan de ouders. Sinterklaas ontwikkelt zich tot een feest om het burgerlijk ideaal van hard werken en verantwoordelijkheid nemen te promoten. Kinderen moeten vooral gehoorzaam zijn.

De moderne Sint-Nicolaas

In 1850 zorgt het prentenboek Sint-Nicolaas en zijn knecht van de onderwijzer Jan Schenkman voor een revolutie. Hij maakt een fleurig en vrolijk kinderboek met oude en nieuwe verhalen. In het talloze malen herdrukte boekje verschijnen allerlei nieuwe elementen. Zo komt Sint-Nicolaas met de stoomboot uit Spanje en worden hij en zijn knecht plechtig ontvangen. Eenmaal aan wal heeft hij het volgens het verhaal razend druk met het stoppen van cadeautjes in schoorstenen en het bestraffen van stoute kinderen. Daarbij is hij niet zachtzinnig: wie ongehoorzaam is, gaat in de zak mee naar Spanje.

Ook gaan volwassenen meedoen met het feest. Ze wisselen onderling cadeautjes met surprises en gedichten uit. Damesbladen zoals Margriet geven vanaf 1925 tips voor het maken van surprises. Polygoonjournaals met de intocht van Sinterklaas zijn er al vanaf 1941. Hierdoor ontstaat een nationaal gevoel rond het feest, dat nog versterkt wordt vanaf 1960 door de uitzendingen van de intocht op de televisie met Mies Bouwman. Het feest kent ook een kleine dip. Veel gezinnen kiezen ervoor om pakjes onder de kerstboom te leggen. De Kerstman lijkt een geduchte concurrent van Sinterklaas te worden. Vanaf 2012 keert het tij. Vanaf dat moment is op tv Het Sinterklaasjournaal te zien en leeft tot op de dag van vandaag jong en oud mee met de avonturen van Sint en pieten.

Anite Haverkamp
Educator bij het Catharijneconvent in Utrecht

Huis van Sinterklaas

Sinterklaas logeert ook in 2024 weer in Museum Catharijneconvent! Van 16 november tot en met 5 december kunnen kinderen meer ontdekken over de legendes rondom  Sint-Nicolaas en zijn bijzondere heldendaden als Super Sint. Meer info en kaartjes: www.catharijneconvent.nl/tentoonstellingen/huis-van-sinterklaas