Onvoorwaardelijk blijven

Arend van Baarsen is geestelijk verzorger met remonstrantse zending in het Leids Universitair Medisch Centrum. Tekortschieten, falen en worden bekeken door anderen speelt in de gesprekken die hij voert een grote rol.

Als ik aan het begin van een gesprek vraag wat patiënten bezighoudt, brengen ze schuld en schaamte vaak impliciet of expliciet ter sprake. Voor heel wat mensen met wie ik spreek, is het een wezenlijk onderdeel van de manier waarop ze hun ziekte en opname beleven en hier betekenis aan geven. Ze hebben het gevoel dat ze niet voldoen aan de norm die ze zichzelf hebben gesteld, tekortschieten, falen of worden bekeken door anderen.

Schuld

Ik hoop maar dat ze het redt, zegt een moeder van een dochtertje van één dag oud met tranen in haar ogen. Ik voel me zo schuldig. Ze vertelt dat ze het tijdens haar zwangerschap niet meer trok en drugs heeft gebruikt. De artsen maken zich zorgen, omdat het kindje over een paar uur mogelijk ontwenningsverschijnselen zal krijgen. Het risico bestaat dat het kind daar ernstige schade aan zal overhouden. Terwijl ze haar dochtertje in haar armen houdt, zoekt ze woorden voor wat er in haar omgaat. 

Verantwoordelijkheid

In veel gevallen is ziek zijn stom toeval of domme pech. Je levensstijl heeft invloed op je gezondheid en bepaald gedrag brengt risico’s met zich mee, maar in de meeste gevallen is er niet een één-op-éen verband aan te wijzen tussen een ziekte en hoe iemand geleefd heeft. Vanuit de psychologie is bekend dat mensen zich soms schuldig voelen, ook als ze helemaal geen schuld hebben, om het verlammende gevoel van machteloosheid en toevalligheid minder te voelen. Als je goed en gezond geleefd hebt, kan het heel oneerlijk voelen dat je ziek wordt. Heel wat patiënten vragen zich af waarom dit hen als onschuldig slachtoffer moet overkomen en niet een schuldig en slecht mens. Wanneer patiënten mogelijk wel een aandeel in hun ziekte hebben, kunnen ze hier een schuldgevoel door krijgen. Longpatiënten die gerookt hebben en leverpatiënten die veel hebben gedronken spreken over hun schuldgevoel. Andere patiënten voelen zich schuldig, omdat hun kinderen voor hen moeten zorgen, ze de mantelzorg voor hun partner door hun ziekenhuisopname of blijvende beperkingen niet meer kunnen doen. Of ze zien dat hun kleinkinderen door hun ziekte verdrietig zijn. Het kan ook zijn dat het schuldgevoel niet direct met de oorzaak van de ziekte te maken heeft. Ik denk aan een man die zich schuldig voelde, omdat hij in zijn gezonde tijd veel aan het werk was in het buitenland en de tijd die hij met zijn gezin heeft gemist door zijn korte levensverwachting, niet meer kan inhalen. Een patiënt die een niertransplantatie had ondergaan, voelde zich dankbaar, maar tegelijkertijd ook schuldig richting de donor, omdat hij kon blijven leven door diens dood. Ook denk ik aan een vrouw die zei dat ze zich schuldig voelde, omdat ze in haar gezonde jaren te weinig dankbaarheid richting God had getoond en haar gezondheid als vanzelfsprekend had gezien.

Schaamte

Als je het gevoel hebt dat je anders bent dan het ideale beeld van jezelf of als je je door anderen negatief bekeken voelt, kun je je schamen. Sommige patiënten voelen schaamte voor wie ze geworden zijn of hoe ze er door hun ziekte uit zien. Brandwonden, een operatie waarbij je borsten worden verwijderd, kaalheid door chemotherapie of een rollator zijn voorbeelden van zichtbare gevolgen van een ziekte, beperking of behandeling, waar mensen zich voor kunnen schamen. Deze tekens blijven hen confronteren met wat hen is overkomen of wat ze niet langer kunnen. Een sportman die door hartproblemen nauwelijks nog naar het toilet kon lopen en overal het kastje van zijn kunsthart met zich mee moest dragen, kon zichzelf en zijn stoere vrienden bijna niet meer onder ogen komen. Hij voelde zich niet langer mens, maar alleen nog patiënt. Een jonge vrouw met een katheter en een stoma durfde uit schaamte geen bezoek meer te ontvangen, omdat ze ineens zo anders was dan haar gezonde vriendinnen.

Niet oplossen, maar nabij blijven
Schuld of schaamte kun je niet zomaar oplossen of wegnemen. Goedbedoelde uitspraken als: joh, daar hoef je je toch niet voor te schamen, of het is niet nodig om je schuldig te voelen, kunnen maken dat de ander zich in de steek gelaten en niet serieus genomen voelt. In mijn gesprekken met patiënten wil ik hen laten voelen dat ik onvoorwaardelijk bij hen blijf, ook in hun gevoelens van schaamte en schuld. In het voorbeeld van de moeder die zich schuldig voelde, volgde ik haar in het gesprek en sloot ik luisterend aan bij wat het voor haar betekende. Door stil te staan bij wat er omging in haar hart en ziel, kon ze zichzelf wat beter begrijpen en voelde ze zich niet alleen in dit intens verdrietige moment. Het is een zegen om op die manier iemand te mogen troosten.

Arend van Baarsen