Goddelijke geur

Esther van der Panne beschrijft welke rol geuren spelen in rituelen en religies. Met het Hooglied als toppunt van geursensaties.

Op zoek naar de geur van het goddelijke? Probeer Gaultier Divine Eau de Parfum. Een maritiem-bloemige geur, als een stralende lelie in het hart van een bouquet van witte bloemen, met een zoete kus van meringue, doordrenkt met een zilte bries…

De firma Gaultier is niet de eerste met een goddelijke geur. Al eeuwenlang worden geuren in verband gebracht met het goddelijke. Hoe kun je immers beter met God of goden communiceren dan via geuren? Die zijn immers onzichtbaar en ongrijpbaar, net als het goddelijke. De oude Egyptenaren brachten al reukoffers: je offert geuren aan God door middel van rook, per fumum in het Latijn. Je begint met een vaste stof, wierook bijvoorbeeld, die je aansteekt; hij gaat roken en verandert in iets onstoffelijks. De rook stijgt op, naar het hogere – nog een associatie met het goddelijke. De geur kan ook helpen om je in een andere sfeer te brengen.

Wierook

Toen ik laatst bij een vesper in de katholieke kerk was, werd er flink wat wierook gebrand.
Ik was vergeten hoe sterk de uitwerking daarvan is. De zoete, ietwat scherpe geur verspreidde zich moeiteloos door de hele kerk en bleef lang hangen. (Geen wonder dat wierook ontsmettend werkt en de lucht zuivert – en vroeger diende om de lucht te maskeren van de rijke stinkerds die in de kerk begraven waren.)
Ik moet bekennen dat op dat moment de oorspronkelijke betekenis van de wierook niet in me opkwam: die van een gebed dat opstijgt naar God. Misschien had ik daarbij toch de taal nodig. Zoals in dit lied van Sieds Prins: Laat onze woorden stijgen / voor uw gezicht als wierook / zie in ons het verlangen een mens te zijn van U / Kom, adem ons open!

Rozengeur en heiligheid

Met name zoete geuren werden vroeger als heerlijk ervaren; ze stonden voor heiligheid en waren teken van een reine ziel. Zo wordt van katholieke heiligen gezegd dat ze de geur van heiligheid verspreidden. Mensen bezochten de heilige Teresa d’Avila niet alleen om dicht bij haar te zijn maar ook om haar te ruiken; haar tuinman vertelde dat ze zoeter dan de rozen en oranjebloesems uit de tuin rook. Na haar dood vulde die geur het hele klooster.

Mogelijk ontstond die zoete geur doordat heiligen heel weinig aten en dronken en zo suikerziekte ontwikkelden. Je adem kan dan zoet gaan ruiken en na de dood ruikt het lichaam zoet.

Nardus

Ook in de bijbel worden God en Jezus met speciale geuren geassocieerd en geëerd.
Bij zijn geboorte schenken de magiërs Jezus mirre en wierook; Maria zalft Jezus’ voeten met peperdure nardusolie. Geurhistoricus Caro Verbeek vertelde ooit hoe mensen op de lucht van nardus reageren: Als ik dit verspreid tijdens een lezing, duikt de helft van de mensen weg: die denken aan zweetvoeten of kaas. De andere helft zegt: aards, zoet. Sommige mensen doet het aan valeriaan denken, andere aan eucalyptus. Het is een sterke, medicinale geur, met een zoete, rijke kwaliteit. Ontzettend intens.
Aan nardus kleven naast die uiteenlopende reacties ook twee uiteenlopende associaties: het werd niet alleen gebruikt om farao’s, koningen en andere hooggeplaatsten te zalven, maar het werd ook gebruikt om de doden te balsemen. Het blijft een eervolle geur.

Liefde ruik ik

Het meest welriekende bijbelboek is ongetwijfeld Hooglied. Dat vloeit over van de geuren: hennabloemen, mirre, wierook, aloë, kalmoes, kaneel, nardusplanten en de fijnste balsems en geuroliën. Het zijn de geuren van de geliefde, die als een tuin is.
Zoet is de geur van je huid, je naam is een kostbaar parfum. Zijn wangen zijn als balsemtuinen die overheerlijk geuren. Je adem als de geur van appels.
Niet vreemd in liefdesliedjes. Hoe iemand ruikt, speelt een grote rol bij het aangaan en bevestigen van relaties. Geliefden houden van elkaars geur, herkennen elkaar daaraan.
En als Hooglied niet alleen de liefde tussen twee mensen bezingt, maar ook de liefde tussen God en het volk Israël en tussen God en een mens, dan spelen ook in die relaties associaties met geuren mee. Voor christelijke mystici als Johannes van ’t Kruis gaat het in Hooglied over de eenwording van de ziel met God (in Christus), de ziel die zich als een geurend bloembed opent voor Christus.

Tekstdichter Michaël Steehouder schreef een Lied van de tuin in de geest van Hooglied. Hieronder staat het weergegeven:

Jij, als geuren hang jij om mij heen,
peterselie en rozemarijn,
liefde ruik ik, tuin vol met rozen,
zo wil ik, wil jij bij mij zijn.

Zo onzichtbaar als geuren ook zijn,
onontkoombaar zijn zij tegelijk –
vind mij, proef mij, dring in mijn wezen,
maak mij als een mens jou gelijk.

Laat mij weten waar jouw liefde is
koriander en salie en tijm –
proeven wil ik jou met mijn wezen,
zo wil ik, wil jij bij mij zijn.

Liefde is een onmogelijk woord,
wie het spreekt weet wel dat het bestaat –
zoet en zuur, zo zout en zo bitter
smaakt de liefde die leven laat.

Vul mijn liefde en geef geur en smaak
als lavendel, laurier, marjolein –
warm mij, draag mij, breng mij tot leven,
zo wil ik, wil jij bij mij zijn. 

(Zangen van zoeken en zien, 533)

Esther van der Panne
predikant in de remonstrantse Dommelhoefkerk in Eindhoven

De besamin: om een triest moment te verzachten

Aan het einde van de sabbat, de joodse rustdag, is het gewoonte om de geur van kruiden te inhaleren. Dit Havdalah-ritueel symboliseert de scheiding tussen de heilige tijd van de sabbat en de gewone tijd van de andere dagen van de week. Het gaat terug op het reukoffer dat de priesters vroeger in de tempel brachten. Degene die het ritueel leidt, neemt de besamin-doos met de kruiden en zegt als zegenspreuk: Gezegend bent U, de Naam, onze G-d, Koning van het heelal, Die verschillende soorten geuren creëert. Daarna snuift hij of zij de geuren op en geeft de besamin door aan de anderen. Volgens de joodse traditie is de aangename geur bedoeld om het trieste moment te verzachten waarop je de extra ziel verliest die iedere jood alleen tijdens de sabbat vergezelt. Bovendien zou die geur voor een betere inademing zorgen en dat is van belang met het oog op de hardheid van de doordeweekse dagen die er aankomen.