Vrijheid betekent pas iets als je onvrijheid gekend hebt

Pleidooi voor vrijheid. Zo luidt het jaarthema van de Remonstranten voor het seizoen 2016-2017. Vrijheid is een van de pijlers van de Europese cultuur, zoals wij die nu kennen. Dat houdt in: burgers zijn vrij te denken, te zeggen en te doen wat ze willen, binnen de kaders van de democratisch tot stand gekomen grondwet. Om deze maatschappelijke vrijheid te verkrijgen en te behouden werd tegen dictaturen van diverse allooi verzet gepleegd. Vrijheid werd in het verleden bevochten. In heden en toekomst moet vrijheid nog steeds worden bevochten, zo luidt het motto van Bevrijdingsdag.

Nieuw kan ik dit inzicht niet noemen. Een van de lievelingsteksten van de Remonstranten, uit de brief van Paulus aan de Galaten, luidt (en het fraaist klinkt het in de versie van de Statenvertaling): Staat in de vrijheid met welke ons Christus vrijgemaakt heeft en wordt niet weer met het juk der dienstbaarheid bevangen. (Galaten 5: 1) Met andere woorden: laat niets of niemand je in gijzeling nemen, laat niemand je tot slaaf maken, want vrijheid is je al geschonken. Welke vrijheid? Mooi onderwerp: pleidooi voor vrijheid! Maar voor welke vrijheid wordt er een pleidooi gehouden? Voor de vrijheid van meningsuiting of voor de vrijheid om anderen opzettelijk te kwetsen? Voor de vrijheid van handelen of voor de vrijheid het meest elementaire fatsoen ongeldig te verklaren? Wordt het een pleidooi voor mijn vrijheid of voor de vrijheid van de ander? Een definitie van het begrip vrijheid is niet gemakkelijk te geven. Vrijheid wordt, net als kibbeling, met een rijke waaier aan sauzen geserveerd.

Pleidooi voor vrijheid

Mooi onderwerp, zoals ik zei, dat pleidooi voor vrijheid. Mooi en nog steeds noodzakelijk in een deel van de wereld waarin vrijheid in onze tijd als een vanzelfsprekendheid wordt ervaren. Korte memorie, daar hebben we last van. En dat lossen we op door het bewust benadrukken van herdenkingsmomenten. Die hebben we nodig om ons te realiseren dat vrijheid NIET vanzelfsprekend is. Dat vrijheid inderdaad bevochten moet worden. Maar eenvoudig is dat niet. Verlangen naar vrijheid kan soms vreemde uitlopen krijgen. Na de Russische Revolutie vluchtten vele Russen naar West-Europa. Ze zochten er een vrijheid die zij in hun geboorteland ontbeerden. Parijs kreeg een grote Russische kolonie die zich cultureel daar kon ontplooien. In een van die Russische gezinnen werd een meisje geboren, Nathalie. Toen Nathalie vijftien jaar oud was, in 1949, besloten haar ouders om, op verzoek van de Russische autoriteiten, terug te keren naar moedertje Rusland. Uit idealistische overweging: ze wilden hun zwaar beschadigd land helpen heropbouwen. Ze vertrokken, ‘mensen met een missie’, de ‘vrijheid’ tegemoet. Dachten ze. Amper aangekomen begrepen ze al hun vergissing: van vrijheid was onder Stalin geen sprake. De vrijheid die in Parijs was geproefd, verdween bij terugkeer. Een absurd lot.

Maatschappelijke vrijheid wordt politiek bepaald. Individuen zijn eraan overgeleverd. Voor Nathalie werd en bleef het een drama, dat ze op haar sterfbed recent vertelde. Het wordt nu in boekvorm uitgegeven. Opdat wij het niet vergeten. Wat hebben deze mensen allemaal niet beleefd? Vluchten uit lijfsbehoud naar de vrijheid en uit ideaal terugkeren naar onvrijheid. Speelbal worden van de geschiedenis. Zal dat ook het lot worden van vluchtelingen uit Syrië of Eritrea die terug willen om hun land weer op te bouwen? Hoe zal het hen vergaan? Over maatschappelijke vrijheid en onvrijheid zijn wij kort van memorie. Dat heeft als consequentie dat we in onze tijd verbijsterd raken door nieuwe situaties die oude patronen herhalen. Pas wanneer vrijheid afwezig is en onvrijheid de regel wordt, beseffen we wat vrijheid echt betekent.

Verantwoordelijkheid is de tweelingzus van vrijheid

Voor Remonstranten is vrijheid een centraal thema. Vrijheid en verdraagzaamheid zijn de twee beginselen van onze geloofsgemeenschap, die geworteld is in het evangelie van Jezus Christus. Maar over welke vrijheid, over welke verdraagzaamheid hebben we het? Over deze: vrijheid te geloven naar eigen inzicht, verdraagzaamheid jegens degenen die andere inzichten hebben, het geheel op basis van het spreken en handelen van Jezus. Nu betreden we het toneel van de persoonlijke, innerlijke vrijheid, uitmondend in het herkennen van de innerlijke vrijheid van de ander. Is innerlijke vrijheid, die van mij en die van de andere, onbeperkt? Natuurlijk niet! De Indiase wijsgeer Krishnamurti, zeer in zwang bij Remonstranten, schreef: Vrijheid bestaat uit het herkennen van grenzen. Hier zou ik aan willen toevoegen een constatering van de Ierse toneelschrijver George Bernard Shaw die fijntjes opmerkte: Vrijheid betekent verantwoordelijkheid. Daarom zien de meeste mensen er tegenop. Vrijheid herkent dus haar grenzen en heeft een tweelingzus: verantwoordelijkheid.

De apostel Paulus schreef precies hetzelfde aan de Galaten, een joods-christelijke gemeenschap waarvan de leiders probeerden de vrijheid van hun geloofsgenoten te beperken: Broeders en zusters, u bent geroepen om vrij te zijn. Misbruik die vrijheid niet om uw eigen verlangens te bevredigen, maar dien elkaar in liefde, want de hele Wet is vervuld in een uitspraak: Heb de ander lief als uzelf’. (Galaten 5: 13-1) Voor Paulus zou het thema ‘pleidooi voor vrijheid’ veel te soft klinken. Ondankbaar eigenlijk. Want voor hem is die vrijheid – onze innerlijke vrijheid – er al, aanwezig in het voorbeeld van Jezus, in zijn spreken en zijn handelen. Het pleidooi hoeft niet meer gehouden te worden. Het gaat veel eerder om een opdracht, een levensopdracht: Staat dan in die vrijheid die Jezus heeft laten zien, laat niets en niemand je ooit tot slaaf maken, hou je alleen aan de grondwet van de liefde: heb de ander lief als jezelf. Het pleit is al gewonnen.

Amen.