Religie als bron van wijsheid in een moderne wereld

Als laatste in de serie gesprekken met vrijzinnige theologen over de stand van de vrijzinnige theologie, spreek ik met Rick Benjamins, universitair docent aan de PThU en bijzonder hoogleraar in Groningen. Rick Benjamins is een vriendelijke en bevlogen man, die makkelijk theorie en praktijk met elkaar verbindt en graag relativeert. Na zijn studie theologie in Groningen promoveerde hij op Origenes en werd hij predikant. Ondertussen bleef hij schrijven. Niet meer over de vroege kerkvaders, dat paste niet in de praktijk van predikant. Hij ging zich buigen over thema’s als de traditie van de moderne theologie en de overgang van moderniteit naar post-moderniteit. Dat leverde hem uiteindelijk een docentschap op aan de PThU en sinds 2012 een leerstoel in Groningen.

Waarom de interesse in deze twee thema’s? ‘
Wanneer ik zeg: ik ben een moderne theoloog, wat ben ik dan precies? Wat zijn de godsbeelden die daarbij passen? Nu zit ik midden in de grote internationale discussie ‘After God’. Je zou het als na-God kunnen vertalen, maar ook: op zoek naar God’.

Wat zijn de drie meest urgente theologische thema’s op dit moment?
‘Als eerste: het pluralisme in de samenleving. Kunnen de religies hun wijsheid aanboren en aanbieden in deze moderne wereld of is het een bron van conflict? We zouden moeten stoppen om in ons eigen verhaal te blijven. Dat vind ik een heel erg belangrijke kwestie. Je moet de universaliteit van je eigen aanspraken opgeven, we moeten ophouden om in ons eigen verhaal te blijven hangen. Pas dan kun je een bredere groep aanspreken.

Als tweede: de vraag naar God, Christus en de geest. Deze drie-eenheid is niet te transponeren naar andere geloven. Wat zegt dat over mij? Heeft het zin om in God te geloven en er over na te denken? Dat soort vragen.

Tenslotte: Overleeft het christendom de christelijke gemeente? De kerken lopen leeg, de gemeenschappen, waar veel wijsheid ligt opgestapeld over hoe je met elkaar moet omgaan bijvoorbeeld, gaan langzaamaan verloren. Hoe gaan we dat organiseren, hoe geef je die kennis over als je geen gemeenten meer hebt?’

Bestaat vrijzinnige theologie eigenlijk wel?
‘Voluit: Ja! Wezenlijk aan de vrijzinnige theologie is dat er kritiek is gekomen op de Bijbel, dogma’s en het instituut van de kerk. De Bijbel is door mensen geschreven, dogma’s zijn niet onfeilbaar en het instituut heeft geen Goddelijk gezag.  Het eigen geluid kwam tweede helft 19^e eeuw, begin 20^e eeuw. Waarop baseer je dan het religieuze leven? Een heel belangrijk punt is dat er een verschuiving kwam naar het innerlijk van de mens of de menselijke geest, vanuit waar religieus leven werd beleefd en beleden. De consequentie is dat je zélf mag denken. Dat geeft vrijheid en eigen verantwoordelijkheid en een groot respect voor wat een ander voelt’.

Wat is het speerpunt van uw werkzaamheden in de komende jaren? Wat is daar de relevantie van?
‘De confrontatie van het vrijzinnige gedachtengoed met de postmoderniteit. Vanuit de postmoderne filosofie is de innerlijkheid van de mens een constructie. Je dénkt alleen maar dat je een geweten of vrije wil hebt. Maar alles wat je doet is slechts het gevolg van wat je hebt ervaren of hoe je hersens werken. Als we echt vooruitstrevende vrijzinnigen zijn, moeten we dan ook niet die volgende stap onderzoeken? En: wat blijft er dán nog over van geloof? Wat de relevantie daarvan is, dat zullen we nog wel zien, we proberen gewoon bij de tijd te blijven’.

Op welke manier gaat uw theologie de vrijzinnige kerk vernieuwen?
‘Vernieuwing van de kerk, vind ik een beetje hoog gegrepen. Wat er gaat gebeuren, zullen we nog wel zien. Maar ik hoop op een besef van bescheiden eigenwaarde en dat we deze houding nuttig kunnen gebruiken in een pluriforme samenleving’.

Gaat u in gesprek met niet-vrijzinnige theologen? En waar gaat dat gesprek dan over?
‘Ja, dat gesprek gaat vooral over het Godsbeeld. Ik merk dat ik ruimer in die discussie zit, dan niet-vrijzinnige theologen. God is wat mij betreft groter dan zij denken. Ik merk overigens dat dat gesprek prima gaat zolang we het over theologie hebben. Dat is helaas alleen anders wanneer het gaat om kerkelijke zaken die aan het instituut raken, denk bij voorbeeld aan de commotie die vanuit orthodoxe hoek kwam rondom de aanstelling van Tom Mikkers bij de EO’.

Kan de vrijzinnige theologie in de komende jaren ook een bijdrage leveren aan het  maatschappelijke debat?
‘Ja, juist, dat heb ik bij de eerdere vragen al aangegeven. Ik denk dat ze een belangrijke rol kan spelen in een pluriforme samenleving’.

Op welke punten verschilt de taak en de invalshoek van een vrijzinnige theoloog in Nederland van die van een collega in Engeland of Amerika? Zijn de onderwerpen hetzelfde of anders?
‘Ik maak deel uit van de American Academy of Religion en ik zie daar dat de onderwerpen anders zijn. Ze zijn daar veel liberaler dan hier. Wist je dat vrijzinnigheid in de eerste helft van de 20^e eeuw mainstream was in Amerika? Zij hebben niet de last van de Eerste en Tweede Wereldoorlog gehad. Er heerste een optimistisch mensbeeld. In Europa kreeg dat door de oorlogen een knauw; sterker nog, dat beeld is helemaal verbrijzeld. Gek genoeg ging het in de VS in de jaren ’50 mis. Met de opkomst van burgerrechten voor de zwarte bevolking, werd het liberale christendom geassocieerd met de onderdrukkende, blanke man. Er kwam een soort bevrijdingstheologie voor in de plaats’.

Kunt u iets zeggen over de betekenis van uw wetenschappelijk werk voor uw persoonlijke geloofsbeleving?
‘Die is heel groot en wederkerig. De gedachten waar je mee bezig bent, beïnvloeden mijn geloofsbeleving. Mijn wetenschappelijke studie heeft mij geholpen om een ruimer beeld te krijgen van godsdienst. Van de andere kant geloof ik wel in God, maar ik zal het niet zo snel ventileren, vanwege de negatieve etiketten die erop worden geplakt. Tenslotte bepaalt mijn geloofshouding ook de vragen die ik stel en onderzoek’.

Vanessa van Koppen
Redactie AdRem, gemeentelid in Den Haag