Schuld is altijd persoonlijk, nooit collectief  #slavernijverleden

Het slavernijverleden van Nederland is weer actueel. Moeten wij (collectieve) schuld voelen voor wat onze voorouders hebben gedaan. Paul Scheffer heeft zich recentelijk daarover uitgesproken.

Deze Adrem heeft als thema schuld. Persoonlijke schuld, en maatschappelijke. In dit interview gaat het om het tweede. Is er een gebeurtenis uit ons collectieve verleden en heden waar jij je schuldig over voelt?

‘Ik heb mij verdiept in de Duitse geschiedenis van direct na de Tweede Wereldoorlog. Het onderscheid wat Karl Jaspers maakt vind ik van wezenlijke belang. Hij zei dat schuld nooit collectief kan zijn, het is per definitie individueel (voor een bepaalde handeling). Maar verantwoordelijkheid kan wel breder worden gedeeld. Dat gold ook voor het Duitse volk na de Tweede Wereldoorlog.

Ik heb een boek geschreven over mijn eigen Joodse grootvader, Herman Wolf (‘Alles doet mee aan de werkelijkheid’), die in 1942 overleed. Als ik aan dat soort periodes denk, de neutraliteit tegenover Hitler na 1933, de collaboratie in de Tweede Wereldoorlog, het koloniale verleden, periodes die het ideaal van een open samenleving weerspreken, dan voel ik mij daar als onderdeel van onze samenleving verantwoordelijk voor. Al was het maar verantwoordelijk voor het in standhouden van de herinneringen aan die inbreuken op het vrijheidsideaal.

De vraag is of dat voldoende is, of het niet te afstandelijk en cerebraal is. Toen het slavernijmonument destijds werd opgericht in het Oosterpark in Amsterdam ben ik gevraagd om er ambassadeur van te worden. Dat paste toen helemaal bij de verantwoordelijkheid die ik voel als burger van dit land, ook voor de dieptepunten uit het verleden. Ik vond het een mooi idee om dat monument op te richten. Wat mij betreft mag de jaarlijkse herdenking op een veel centralere plek in Nederland. Daar heb ik ook verschillende keren voor gepleit.’

Is dat voldoende?

‘Ik heb lange gesprekken gevoerd naar aanleiding van Black Live Matters. Mensen uit de Surinaamse en Antilliaanse gemeenschap zeggen me dat het gaat om erkenning en berouw. Ik heb mij verdiept in erkenning en heb daarover geschreven. Berouw gaat verder en dan gaat het ook om of het een doorleefde emotie is. Tijd speelt daarin ook een rol. Hoeveel betrokkenheid kun je nog verwachten als het gaat om gebeurtenissen van lang geleden? Als ik met mensen spreek waar wie slavernij onderdeel is van hun familiegeschiedenis, dan voel ik dat de emoties nog steeds diep zitten.’

Een van de zaken waar wij voor pleiten is het vertellen van verhalen, het horen van alle perspectieven.

‘Schrijven doet altijd een beroep op inlevingsvermogen, zowel van de schrijver als van de lezer. Je verplaatst je in levens die je niet zelf hebt geleefd. Jullie pleiten voor een Waarheids- en Verzoeningscommissie. Voor de waarheidsvinding heb ik mij altijd verantwoordelijk gevoeld, maar als het zo’n open wond is, en dat is het voor velen, dan is meer gevraagd dan waarheidsvinding alleen.

Jullie pleidooi voor een ritueel spreekt mij aan. Niet om het af te sluiten, want die geschiedenis werkt altijd door. Maar wel als een symbool van verzoening. Dat vergt inspanning, want Nederlanders zijn niet zo goed in rituelen. Dat vinden we al snel overdreven. Excuses zijn alleen betekenisvol als ze vooraf worden gegaan door een publieke waarheidsvinding. Ik vind het parlementaire initiatief in België om een commissie aan het werk te zetten rond de kolonisatie van Congo interessant. Je kunt verteerd worden door het verleden, maar je kunt je er ook door gevoed worden. In die zin dat je beseft hoe kwetsbaar een open samenleving is. Hoe kwetsbaar de norm van gelijkwaardigheid is.’

Er is nu een gesprek gaande in de samenleving over het aanbieden van excuses voor het slavernijverleden. Voor een groot deel van de samenleving hoeft dat niet. Jij bent er voorstander van om wel tot zo’n stap over te gaan?

‘Ja en ik weet vrij zeker dat het gaat gebeuren. Het is hetzelfde als de discussie over Zwarte Piet. Toen de eerste vraag erover gesteld werd en de onschuld eraf ging wist je dat het zou gaan veranderen. De vraag is: hoe ervaren mensen die verandering? Hebben ze het gevoel dat ze iets kwijtraken of zien ze dat hun horizon op die manier wordt verbreed? Ik zou hopen dat meer mensen open staan voor verhalen die bijdragen aan zelfonderzoek: zo groeit de ruimte van het samenleven. Dan zijn excuses betekenisvol. Laten we er een aantal jaren goed de tijd voor nemen. En naar verhalen luisteren.’

Er wordt veel gesproken over genoegdoening. Financieel, met name. Hoe kijk je daar tegenaan?

‘Zonder geld over te maken aan individuen kun je in bredere zin de verantwoordelijkheid die je voelt voor het verleden omzetten in investeringen in een gedeelde toekomst. Bijvoorbeeld in onderzoeksprojecten of in een museale voorziening. Ik zou het breder willen trekken. Ik was destijds een grote pleitbezorger voor een museum voor de Nederlandse geschiedenis. Om een plek te creëren waarin de complexiteit van de geschiedenis wordt beschreven en besproken.

Je hebt dan in zo’n museum een vaste collectie en daarnaast tentoonstellingen. Bijvoorbeeld aandacht aan Srebrenica 25 jaar later. En daar dan allerlei gesprekken over. De zeggingskracht van de slavernij wordt sterker als het onderdeel uitmaakt van een breder verhaal. De geschiedenis is een leerschool over de kwetsbaarheid van een open samenleving. Ik zie dat de omgang met ons verleden stap voor stap verandert. Mijn hoop is dat die verandering niet primair wordt ervaren als verlies.’

Welke onrecht zie je nu waar wij ons straks schuldig over zouden voelen?

‘Hoe zou men over vijftig jaar naar onze samenleving kijken? Ik denk meteen aan onze omgang met dieren. Hoe is het mogelijk geweest dat het een normaliteit was om op industriële schaal dieren te vernietigen? We spreken nu over schuld en verantwoordelijkheid. Ik wil ook gezegd hebben dat ik morele vooruitgang zie. Onze kring van identificatie wordt ruimer, met vallen en opstaan. Denk alleen al aan de omgang met homoseksualiteit. Ik weet het: dat is een kwetsbare vooruitgang, daarom mogen we een open samenleving nooit gaan zien als een gegeven.’

Joost Röselaers en Kathleen Ferrier

Wie is Paul Scheffer?

Paul Scheffer was tot voor kort hoogleraar Europese Studies aan de Universiteit van Tilburg. Hij heeft een wekelijkse column in NRC Handelsblad. In een aantal recente columns besprak hij de omgang met het slavernijverleden in Nederland.