Wonderverhalen over Jezus in de Koran

De Koran kun je lezen als een (corrigerende, maar ook aanvullende) hervertelling van de verhalen uit het joodse en christelijke erfgoed. In Soera 3, het derde van de 114 hoofdstukken, begint het verhaal over Jezus ook met Zacharia, die oud is en denkt geen kind meer te zullen krijgen. Er komt een engel bij hem die hem een zoon voorspelt: Johannes (in het Arabisch Jahja). Zacharia kan het niet geloven en krijgt dan als teken ook dat hij drie dagen niet zal kunnen spreken. Er is bij de geboorte van Jezus een extra verhaal (net zoals in het Apokriefe Evangelie van Jakobus, erg populair vanaf de 2^e eeuw, maar het heeft het niet tot de officiële bijbeltekst kunnen halen). Dat gaat over de geboorte van Maria. Haar moeder kon ook al niet zwanger worden en deed een gelofte dat zij haar kind aan de tempeldienst zou wijden (net als de moeder van Samuël). Toen kwam er een meisje, Maria! Dat kan helemaal niet in de tempel werken, dus was er een probleem. Maria kwam als een soort zuster Bertken in een aan de tempel aangebouwde kluis terecht. Alleen Zacharia zou haar eten geven. Maar toen zij daar (bij haar puberteit?) introk, bleek er steeds vers voedsel te zijn, door engelen gebracht. Zacharia vraagt Maria hoe zij aan dit eten komt en zij antwoordt: ‘Het komt van God. God geeft levensonderhoud aan wie Hij wil, zonder afrekening.’ (Koran 3:37). Ook bij de keuze voor de echtgenoot voor Maria komt er een verhaal dat verwant is aan dat Evangelie van Jakobus: de kandidaten voor de rol van man van Maria moeten hun schrijfriet inleveren. Die worden in een beek gegooid. Van allen drijft dit riet met de stroom mee, maar het schrijfriet van Jozef zwemt tegen de stroom in en zo wordt hij ‘geselecteerd om de zorg voor Maria op zich te nemen.’ (Koran 3:44)

Jezus geboorte

Overigens speelt Jozef verder helemaal geen rol in de Koran, terwijl Maria ruim twintig keer met name wordt genoemd. Zij heeft natuurlijk een probleem met de ongehuwde zwangerschap en zegt dat ook tegen de engel die haar kind aankondigt. De engel zegt dat het ongemak vanzelf oplost als zij bij haar familie zal komen met de baby. Zij kan gewoon zwijgen. Als Maria dus op een eenzame plaats haar kind krijgt, gaat zij met Jezus naar haar volk toe en: de baby begint vanzelf te spreken! Baby Jezus voorspelt dan dat hij wonderen zal doen: ‘uit klei iets als de vorm van een vogel scheppen, en er dan in blazen en dat het dan met Gods toestemming een vogel zal zijn. Dat ik blindgeborenen en melaatsen zal genezen en doden levend maak, met Gods toestemming. En dat ik jullie meedeel wat jullie eten en wat jullie in jullie huizen opslaan. Daarin is een teken voor jullie als jullie geloven. En als bevestiger van wat er van de Torah voor mijn tijd al was en om aan jullie iets van wat jullie verboden was toe te staan. En ik ben tot jullie gekomen met een teken van jullie Heer.’ (Koran 3:49). In deze toespraak van de kleine baby Jezus herkennen wij veel van de bijbelse Jezus.

Levensverhalen van Mohammed

De wonderen hebben Jezus niet geholpen: uiteindelijk is hij verworpen door de leiders van het joodse volk en dat is dan ook de reden waarom veel moslims zeggen dat Mohammed als enige wonder de Koran mocht openbaren. Er staan in ieder geval in de Koran geen wonderen van Mohammed vermeld. Er staat eigenlijk vrijwel niets over het leven van Mohammed in de Koran: het is een boek met verhalen (veel in de lijn van de bijbelse traditie), vermaningen, gebeden en enkele voorschriften. Eerder een gebedsboek en preekboek dan een tekst over het leven van Mohammed. Dat laatste is er dan in de islamitische traditie ook wel gekomen (maar niet met de status van Gods Woord, dat is aan de Koran voorbehouden!). En in die levensverhalen van Mohammed staan ook nog wel de nodige mooie wonderverhalen.

Jezus is niet dood

Tegen het einde van de 19^e eeuw ontstond in India de Ahmadiyah stroming in de Islam. Zij waren er erg op gericht om zich tegenover de Engelse kolonialen als modern en ‘wetenschappelijk’ te bewijzen. Veel wonderverhalen uit de Koran, vooral over Mozes, maar ook over Jezus, hebben zij ‘wegverklaard’. Zo staat er in de Koran over Jezus op het kruis: ‘De Joden hadden plannen, maar God maakte plannen. En Gods plan is het beste’ (3:54). Dat wordt gelezen als een overtuiging dat God Jezus redde van de kruisdood door in zijn plaats een ander op hem gelijkend te maken. Eerste kandidaat is Judas, ook al wordt ook wel aan Simon van Cyrene of Pilatus gedacht. De Joden dachten dus Jezus gedood te hebben, maar het was een ander vanwege die wonderbaarlijke persoonsverwisseling. De Ahmadiyah zeggen dat je dit moet lezen als ‘het leek dat Jezus dood was’.  Jezus zou door de kruiden van de vrouwen weer bijgekomen zijn en van Jeruzalem naar Srinagar in Kasjmir gegaan zijn, waar hij nog negentig jaar leefde voor hij daar stierf.

Zesendertig uur verschil

Over deze zaak heb ik vaak met moslimstudenten gesproken toen ik van 1981-1988 docent was bij de Staatsacademie voor Islamwetenschappen in Jakarta en Yogyakarta, Indonesië. Mijn argument in dit gesprek was dat er 36 uur verschil zit tussen de standaard opvatting van moslims en christenen. Volgens de meerderheid van de moslims is Jezus gered van de kruisdood, volgens de christenen uit het graf, 36 uur later op Paasmorgen. En de verzoeningsdood op het kruis dan? Ja, daar hebben wij het als moderne christenen allemaal ook wel moeilijk mee: dat God geëist zou hebben dat zijn eigen Zoon stierf op het kruis voor de zonden der mensen! Wat voor een rare God is dat, die zoiets zou eisen van een Zoon? Had dat niet anders geregeld kunnen worden? In zo’n gesprek blijkt dan ook wel dat er bij moslims verschillen zijn en ook bij christenen. Mijn persoonlijke opvatting hier is dat er brede stromingen in het christendom zijn die verschillende accenten leggen. Bij de orthodoxe (Griekse, Syrische, Koptische christenen) is de incarnatie, Jezus’ aanwezigheid als goddelijk gezant, eigenlijk al het grote begin van een verlichting voor de mensheid. Bij veel verlichtings-christenen is de profetisch prekende volwassen Jezus de kern, terwijl voor moderne evangelische christenen alle nadruk op die kruisdood wordt gelegd. In deze kersttijd is het wel mooi om samen met moslims de geboorteverhalen over Jezus te lezen.

Wonderen bestaan

In mijn ‘Indonesische tijd’ heb ik een student begeleid die een scriptie schreef over Rudolf Bultmann en de ‘ontmythologisering’. Dat programma wilde Bultmann doorvoeren omdat de moderne mens niet met wonderen en wonderverhalen zou kunnen leven. Mijn Indonesische student snapte het probleem van Bultmann niet echt, want hij had geen probleem met het boven- en buitennatuurlijke. Zo kunnen wij ook nog wel iets van die nieuwe naïviteit van moslims en ook van niet-westerse christenen leren!

Karel Steenbrink
Voormalig hoogleraar interculturele missiologie aan de Universiteit Utrecht. Hij schreef een boekje De Jezusverzen in de Koran, (Zoetermeer; Meinema, 2008).