Prof. Van Holk, een moedig remonstrant

Vandaag is het op de kop af vijfenzeventig jaar geleden. Op 26 november 1940 protesteerden de Leidse hoogleraren Cleveringa, Barge en Van Holk in hun colleges tegen het ontslag door de Duitsers van hun joodse collega-hoogleraren en medewerkers. Bij gelegenheid van dit jubileum is een Leiden een speciale postzegel uitgegeven.

Van Holk was remonstrants theoloog en predikant. ‘Het was een bijzondere man’, zegt kleindochter Judith Bosch. ‘Hij kon ontzettend goed preken, met gebruik van zijn hele stem en lichaam, met pakkende voorbeelden uit het dagelijks leven. De V.P.R.O. is mede door hem opgericht. Hij had iedere avond een eigen dagsluiting ‘Gesprek achter de schrijftafel’. Zij weet niet wat de motivatie was van haar grootvader om zich uit te spreken, maar ze herinnert zich wel iets over de gang van zaken: ‘Iedere zondag kwam een paar hoogleraren bij elkaar, met hun vrouwen die dan beneden zaten thee te drinken. Daar hebben ze besloten tot hun protest-college. Eén van de andere professoren heeft gezegd ‘Laat mij dat college geven. Ik heb geen vrouw en kinderen’. Dat wilde de drie niet. Mijn grootvader was decaan en voelde zich verantwoordelijk.’

Eindelijk bekend!

De lezing van Cleveringa is beroemd geworden, nog ieder jaar wordt op de Leidse universiteit de Cleveringalezing gehouden. Ook Barges verhaal is bekend. Maar de lezing van Van Holk stond niet op papier, nooit is precies achterhaald wat hij heeft gezegd. Tot onlangs de aantekeningen van een van zijn studenten, Hermien van Benthem Jutting, werden gevonden. Zij geeft een weergave van de protestrede:

Dames en heren studenten,

De jongste maatregelen van binnenlands beleid tegen onze Joodse medeburgers hebben ons allen diep geschokt. Wij voelen de maatregelen als een smaad de universiteit en ons volk aangedaan, als een ernstige schade voor onderwijs en wetenschap, als een zedelijk en godsdienstig onrecht. […]

 Wel zijn er twee daden, die ons allen ten volle betamen: vooreerst te helpen de nood te lenigen, die thans in vele gezinnen ontstaan zal, en trouw onze Joodse vrienden en kennissen op te zoeken en hun onze hoogachting te doen blijken. En ten tweede zelf, als Nederlanders, als universiteitsmensen, en bovenal als christenen trouw te zweren aan de beginselen van mensenwaarde, gerechtigheid en naastenliefde, geworteld in en verkondigd door het oude en nieuwe verbond en nooit te vergeten, dat Christus ons leert in de Heilige Schrift (Johannes 4, 22) ‘Gij lieden aanbidt wat gij niet weet: wij aanbidden wat wij weten, want de zaligheid is uit de Joden’. Mag ik U daarom verzoeken thans een volle minuut in deze geest met mij te willen zwijgen?’

Joodse parels Hermien schrijft verder dat hij daarna gewoon college ging geven in het kader van het onderwerp van die cursus, de Stoa. ‘Er ging even een rimpeling van teleurstelling en ontnuchtering door de rijen, want niemand zou na het gehoorde veel belangstelling voor een of andere oude Griek kunnen opbrengen. Toen hij echter zei, dat hij zou spreken over de 17^e – eeuwse Joodse wijsgeer Baruch de Spinoza begrepen wij onmiddellijk zijn bedoeling. Iedereen besefte, dat hier iets zeer bijzonders gebeurde én dat dit ernstige gevolgen zou hebben. Van Holk sprak briljant, bewogen en bevlogen en in dit college over het begrip ‘vrijheid’ en over de doorwerking van de stoïcijnse houding bij Spinoza uitte hij evenzeer zijn protest tegen de ‘Jodenmaatregelen’ van de bezetter als in zijn protest-rede aan het begin van dat uur.’

Anders dan Cleveringa werd van Holk eerst later gearresteerd en vervolgens als gijzelaar in St Michielsgestel opgesloten. ‘Ook in gevangenschap bleef hij oproepen tot (ondergronds) protest’, schrijft nicht Esther van Holk.  Professor van Holk overleefde gelukkig de oorlog en hervatte daarna zijn werk aan de Leidse universiteit. Voortgaan, maar nooit vergeten!

J.Barendsen