Hedendaagse kunst in Nederlandse kerken 1990-2015

Wat is een kerkgebouw? Een heilige plek van God die om eerbied vraagt? Misschien wel – al zou ik dan graag willen weten wat ‘heilig’ of ‘eerbied’ is. Is het een ontmoetingsplaats, waar mensen elkaar inspireren, maar even zo goed bij een kop koffie dagelijkse dingen bespreken? Kan ook. Voor kerkgenootschappen met een traditie van afwijzing en vervolging is elke ruimte OK.

Deze vragen drongen zich bij mij op bij het lezen van Hedendaagse kunst in Nederlandse kerken 1990-2015, samengesteld door kunsthistoricus en publicist Joost de Wal. Op het eerste gezicht lijkt het een vreemd onderwerp. Voor een meerderheid in ons land doet de kerk er niet toe en dus komen de gebouwen eerder leeg te staan dan dat men er met kunst aan de gang gaat. En voor protestanten geldt toch dat het woord centraal staat? Katholieken hebben natuurlijk een lange traditie van kunst in de kerk, maar hedendaagse kunst – is dat niet een ander verhaal? Natuurlijk zijn er kerken waar de gemeente geen kunst binnen wil laten, maar daar waar men de deur open zet – bij Remonstranten is dat op veel plaatsen – kunnen er spannende dingen gebeuren.

Passend of ongemakkelijk

Het boek biedt een veelzijdige blik op de combinatie hedendaagse kunst en kerkgebouwen. Niet in het minst omdat het 19 hoofdstukken van 18 schrijvers bevat. Zij zijn kunstenaar, predikant, kunsthistoricus, organisator op cultureel gebied of journalist, kortom zij hebben elk een eigen invalshoek. Van remonstrantse zijde staan er bijdragen in van Pape Kattenberg en Dik Mook. En dus kom je al lezend in allerlei verhalen terecht. Stukjes geschiedenis, ervaringen, boze reacties, overpeinzingen, performances en dat alles tot uitdrukking gebracht met een bonte stoet van uiteenlopende kunstwerken. Sommige horen al eeuwen in kerken, zoals gebrandschilderde ramen van Marc Mulders of Jan Dibbets, andere choqueren zoals een uitgemergeld hybride beest van Peter van der Schaaf in de Martinikerk in Bolsward in 2012. Lang niet alle kunstwerken passen in de lange traditie van christelijke kunst, misschien kunnen ze ook wel ergens anders staan. Sommige zijn ronduit ongemakkelijk, vormen een aanklacht of dagen uit om het gesprek aan te gaan. Over zaken waar misschien geen helder antwoord op te vinden valt. Maar die juist daarom in een kerk aan de orde moeten komen. Zoals Absalom, Absalom, de negen schilderijen van Jo Heijnen, waarop je portretten van foute kunstenaars kon ontwaren en die in 1997 in het Oude Kerkje van Kortenhoef te zien waren. Henk Abma hield daar jarenlang tentoonstellingen en trotseerde de publieke opinie. De Oude Kerk in Amsterdam betrok de zeer diverse meningen en gevoelens van kerkgangers en omwonenden bij de plannen om kunst een plek in het gebouw te geven. In 2014 mocht het publiek zelf voorwerpen meenemen in het Museum of Broken Relationships van Olinka Vištica en Dražen Grubišić.

Ontmoetingsplek

Tussen deze verhalen nodigen vier beeldessays uit tot kijken, zorgvuldig kijken. Sommige werken pakken je direct, ook al weet je niet goed hoe. Ze tillen je op uit het alledaagse. Waarom – dat valt niet altijd in woorden te zeggen. Ergens doemt een geheim op dat een klein beetje vertelt over het leven, ergens wordt een tipje van de sluier opgelicht in een ruimte die uitnodigt tot contemplatie. Een kerk werkt anders dan de vaak steriele museumzaal. Een kerk heeft geschiedenis en voor de jongere generaties is dat er niet een waartegen zij zich hoeven te verzetten of van te bevrijden. Als de kerk in de wereld van vandaag nog iets wil zeggen, kan ze beter in dialoog gaan met wie nieuwsgierig is en met vragen over het bestaan rondloopt. Daar waar die ruimte zo’n ontmoetingsplek wordt, staat een kerkgebouw.

Nelleke Kan – van Dishoeck

Joost de Wal (ed.), ‘Hedendaagse kunst in Nederlandse kerken 1990-2015. Van Jan Dibbets tot Tinkebell’. Stichting Kerkelijk Kunstbezit Nederland. Uitgeverij Lecturis, 2015. Prijs 29,90. ISBN 978-94-6226-112-9