Mindfulnesstraining, training in aandacht

Mindfulness is een “hype” in onze samenleving. Maar wat betekent het? Letterlijk wil mindfulness zeggen “volheid van geest” of “volheid van aandacht”. Vrij vertaald is het “opmerkzaamheid”, “gewaar zijn”, of kortweg “aandacht”. Dit laatste heeft mijn voorkeur. Beter nog kun je  spreken van mindfulness-training of aandacht-training,  want zonder training vervluchtigt die aandacht tot niets.

Mindfulness- of aandachttraining heeft een specifieke vorm gekregen door het werk van Jon Kabat-Zinn (*1944), een Amerikaanse hoogleraar in de moleculaire biologie.  In het ziekenhuis waaraan hij verbonden was zag hij veel mensen met chronische somatische of psychische klachten voor wie traditionele medische behandelingen geen baat meer brachten. Vanuit zijn persoonlijke praktijk van Zen-meditatie en yoga ontwikkelde hij begin jaren tachtig een trainingmodel van acht weken, waarbinnen uiteenlopende aandachtsoefeningen worden gedaan. Deze training staat nu bekend als de “Mindfulness Based Stress Reduction” training, kortweg MBSR training.  De deelnemers hieraan werden uitgenodigd om, in plaats van hun ongemakken te ontvluchten of te bestrijden met nog meer medicijnen, behandelingen, alcohol of nicotine, zich voorzichtig open te stellen voor hun pijn, angst, vermoeidheid, malende gedachtestromen, agressiviteit en dergelijke. Zij oefenden zich erin zulke ongemakken tegemoet te treden met milde, niet-oordelende aandacht  en ermee op goede voet te komen. De resultaten waren veelbelovend en uitgebreid wetenschappelijk onderzoek bevestigde de effectiviteit van de MBSR training.

In deze benadering is de wijsheid van boeddhistische meditatie herkenbaar: ongeacht welke ervaring, prettig, minder prettig of neutraal welkom heten, met het doel uiteindelijk zelf aandachtruimte te wòrden, waarbinnen het prettige wel wordt genoten maar niet vastgehouden en het onprettige niet wordt weggemaakt maar wordt toegelaten als een ervaring met even veel bestaansrecht  als de aangename.

Het wonderlijke is dat, als je deze aandacht een poosje traint, je gaat merken dat je niet meer zo volledig samenvalt met je ervaring: je bent niet helemaal meer je pijn, je somberheid, je obsederende gedachtestroom, je verdriet of je angst. Er ontstaat een subtiele distantie ten opzichte van wat je ervaart. Daarmee doet een stukje vrijheid zijn intrede, er komt meer ruimte voor keuzen en de innerlijke kalmte neemt toe.

Stress en lijden

De MBSR-training beoogt de vermindering van stress of spanning. Stress is een automatische biochemische reactie van het lichaam op waargenomen reëel of vermeend gevaar. Zo’n perceptie activeert allerlei hersencentra die op hun beurt hormonen en andere stoffen opwekken. De “stress-knop” gaat dan aan, maar die moet als het gevaar geweken is ook weer uitgezet kunnen worden. Bij veel mensen lukt dat niet vanzelf en blijft die knop aan staan. Dat betekent chronische stress, met alle gevolgen van dien voor de psychische en somatische gezondheid, het immuunsysteem wordt op den duur aangetast. De psycho-neuro-immunologie (PNI) bestudeert hoe bepaalde klachten en ziekten ontstaan in samenhang met stress, levensstijl, het neurologische systeem en het immuunsysteem.

Een beslissende rol hierin speelt de wijze waarop onze geest een bepaalde riskante situatie waarneemt. Vaak blijkt immers een daarop ontstane stressreactie niet adequaat te zijn aan het reële gevaar. Wij vrezen van alles wat nooit gebeurt en over echte gevaren maken we ons te weinig zorgen, immers, zo zegt de oude volkswijsheid: “de mens lijdt nog het meest van het lijden dat hij vreest”.

Stress is een bio-psychologisch begrip, maar in ruimere zin gaat het over lijden, zoals zichtbaar wordt bij mensen die ten gevolge van chronische stress met allerlei chronische en moeilijk verklaarbare aandoeningen te kampen hebben. Spanningen en pijn zijn echter inherent aan het leven van alle mensen. In de MBSR training nu gaat het erom onnodig lijden te beperken en anderzijds meer ruimte te creëren voor menselijk geluk. Daar komt evenwel een andere beschouwingswijze bij te pas, niet zozeer die van de gezondheidszorg, maar eerder van levensbeschouwing en religie. In plaats van  ‘stressreductie’ is er sprake van het omgaan met wat spannend en pijnlijk is in ons bestaan.

In alle levensbeschouwingen gaat het vooral over lijden en geluk: wat maakt echt gelukkig, hoe kan onnodig lijden vermeden worden, hoe om te gaan met lijden dat niet te vermijden is.

Therapeutische techniek of spirituele traditie

Op internationaal niveau speelt onder trainers de discussie over de vraag of de MBSR training in wezen vooral een therapeutische techniek is of meer past in een spirituele traditie zoals die van het boeddhisme. Veelal wordt MBSR training dan als een grensgeval beschouwd dat mede afhankelijk  is van de trainer, de doelgroep en de context. Ik schaar mij graag aan de kant van de spirituele traditie, omdat ik zelf verbonden ben met de levensbeschouwelijke ondergrond, de wijsheidstradities van zowel het christendom als het boeddhisme.

In de Geertekerk

De MBSR training past precies bij de rode draad die door de jaren van mijn persoonlijke ontwikkeling en van mijn predikantschap loopt, namelijk aandacht. In mijn studententijd kwam ik in aanraking met één van de boeddhistische meditatietradities (Vipassana, een zusje van Zen). Vanwege zijn eenvoud (cultiveren van aandacht, compassie en helderheid van geest) en het feit dat er geen afhankelijkheid van een leraar ontstaat, is deze meditatievorm onderdeel geworden van mijn geestelijke discipline. De opkomst van de Mindfulnesstraining sloot naadloos aan bij mijn persoonlijke beoefening én bij het accent in mijn predikantschap.

Alle cursussen die ik in de afgelopen jaren binnen de RGU heb gegeven rondom gebed en meditatie, christendom en boeddhisme, over verschillende vormen van spiritualiteit, beoogden het cultiveren van aandacht als een opstap of misschien wel een voorwaarde voor elke geestelijke discipline. De velerlei vormen van aandachtsoefening zijn als een boom waaraan de MBSR training een nieuwe tak vormt, een krachtige uitloper, die bij uitstek geschikt is voor toepassing in het dagelijkse leven. Ik zag hier een kans om de meditatie zoals ik die al jaren heb beoefend, nu nog beter ten nutte te maken voor anderen.

Zo begon ik in 2010 de opleiding tot mindfulnesstrainer aan het Instituut voor Mindfulness. In komend najaar hoop ik voor de vijfde keer in Utrecht een Aandachttraining te geven voor gemeenteleden en andere belangstellenden. Ik zie dit als geestelijk werk. Bovendien heeft het contact met de trainees een pastorale dimensie. Existentiële thema’s worden in de training aangeraakt en besproken. Wat minstens zo belangrijk is, is dat de deelnemers in de uitwisselingsgesprekken een natuurlijke verbondenheid met elkaar ervaren en ontdekken: ‘hé, ik ben niet enige die worstelt met het een of ander’. Dat schept een band. De ervaring van ‘common humanity’ wordt dat ook wel genoemd. De waarde die deze Aandachttraining voor deelnemers blijkt te hebben, geeft me het gevoel dat dit een zinvolle en eigentijdse invulling is van het predikantschap naast de meer traditionele taken.

Florus Kruijne