Zieltjes winnen in de negentiende eeuw

Toen ook al

Vrijheid, dat was het toverwoord waarmee in het laatste kwart van de 19^e eeuw nieuwe leden werden geworven voor de kleine Remonstrantse Broederschap. Ook toen al ging het om een bewuste strategie: je zelf in de markt van ontevreden kerkleden uit andere kerken plaatsen. Nog in 1877 werd met de mond beleden dat reclame maken eigenlijk niet kon. Over de Broederschap schreef de Amsterdamse predikant Joannes Willem Bok (1831-1889):

De altijd bescheidene, maar niet minder fiere maagd [=Remonstrantse Broederschap, TB] mocht zich niet aanstellen als een veile deern of als een neringzieke koopvrouw.

Maar uit alles bleek dat men nadrukkelijk op zoek was naar nieuwe leden die gevonden konden worden in een andere kerk. Tegenwoordig heet dat ‘circulation of the saints’. Maar laten we eerlijk zijn: het was toen in elk geval heel succesvol. Toen hielp het feit dat de Hervormde Kerk vanaf 1867 steeds orthodoxer was geworden. Het kerkgenootschap van de Remonstranten groeide van een kleine 3000 leden in 1850 naar meer dan 12000 in 1900. Men deed dat door de reeds aanwezige ontwikkeling richting een moderne theologie (in het kort: autonomie van de gelovige mens, geen leerstellingen en inpassing van moderne (natuur)wetenschappelijke inzichten in het geloof) nadrukkelijk meer ruimte te geven en dat ook aan de buitenwereld te laten zien.

Remonstranten toen hingen geen posters op en konden nog geen reclame maken via de radio. Wel schreven zij uitgebreid over hun beginselen en gingen ze overal waar maar enige belangstelling was, spreken over hun geloofsgemeenschap. Een groep van orthodoxere, remonstrantse theologen nam (mentaal) afstand, maar het was een succes. Toonaangevende theologen zoals Cornelis Petrus Tiele (1830-1902, seminariumhoogleraar vanaf 1873) en eerdergenoemde Bok deden er alles aan om het kerkgenootschap zo modern mogelijk te presenteren. Voor hen was het duidelijk: hiermee stonden zij in een traditie die remonstranten al vanaf 1619 kenmerkte. Sterker nog: zij waren de ware protestanten die de beginselen van Luther en de zijnen, de vrijheid en autonomie van de gelovige mens, die aan niemand anders dan zijn God verantwoording verschuldigd was, het beste hadden bewaard. Niet voor niets wordt het grote, nu gerestaureerde, orgel in de kerk in Rotterdam gesierd met de woorden: een vaste burcht is onze God. Ware vrijheidslievende remonstranten waren eigenlijk de beste protestanten!

Catechisatieboek

Een jaar voor zijn dood verscheen er een indrukwekkend boek van de eerdergenoemde Amsterdamse predikant J.W. Bok. De titel luidde: Godsdienst, christendom, kerkelijk gemeenschap. Cursus voor meer ontwikkelde aankomende leden der Gemeente. Godsdienstig leesboek voor beschaafde Christenen’. (Amsterdam, Y. Rogge, 1888) Zoals zovelen van zijn collega’s had hij in het predikantschap veel tijd besteed aan het geven van catechisaties. In die tijd, zo zou ik ruw schatten, waren predikanten ongeveer een derde van hun werktijd bezig met dit onderricht. Hele klassen kregen les. Bok, maar ook anderen als Jan Hendrik Maronier (1827-1920), schreven cursussen met een inleiding in het geloof. In een reeks van vier of vijf jaar kregen catechisanten uitgebreid les over alles wat een ‘beschaafde christen’ zou moeten weten.

In dit boek bespreekt Bok achtereenvolgens de menselijke behoefte aan godsdienst, de leerstellige inhoud van het christendom, het christelijk godsdienstig leven en tenslotte de noodzaak van het aansluiten bij een ‘kerkelijke vereniging’. In die tijd waren klassiek kerkelijke zaken als een bovennatuurlijk kerkelijk instituut, plechtigheden als doop en avondmaal en kerkelijke bemoeienis met de samenleving zoals in diaconaal verband, verdacht. Het boek eindigt met een hoofdstuk waarin de lezer wordt voorgelicht hoe hij een keuze kan maken voor het aansluiten bij het juiste genootschap. Bok probeert objectief te blijven en begrijpt goed dat mensen zich ook elders zouden kunnen aansluiten. Toch is voor de vrijheidslievende christen de Remonstrantse Broederschap de enige echte keus.

Volkomen godsdienstige vrijheid

Wie tegelijk godsdienst en godsdienstig leven, het Christendom, en volkomen godsdienstige vrijheid en verdraagzaamheid liefheeft en wil helpen bevorderen, die kan zeker niet beter en veiliger doen, dan zich bij die Broederschap aansluiten.

In 125 jaar is niet veel veranderd, al zal niet iedereen tegenwoordig de nadruk leggen op het christendom zoals Bok dat hier doet. Vrijheid staat centraal. Ware vrijheid wordt gevonden bij de Remonstranten.

Tjaard Barnard
Predikant te Rotterdam