Maria, gehoorzaam en revolutionair

Voor revolutionaire veranderingen moet je niet zijn bij vrouwen. Het zijn mannen die de nodige agressie in zich dragen om radicaal te breken met het oude en, als het moet, met geweld een omwenteling tot stand te brengen. De vrouw als moeder is geneigd haar kinderen, haar huwelijk, huis en haard te koesteren en de sociale orde te beschermen. Gehoorzaamheid, onderdanigheid en monogaam gedrag behoren daarbij. Vrouwen dienen van oudsher het gezin binnen de muren van het huis en de man treedt naar buiten, waar hij werkt om zijn gezin te onderhouden en te beschermen. Hij bemoeit zich zo nodig met de politiek, niet de vrouw. In traditionele samenlevingen is dit beeld nog steeds herkenbaar. Voor revolutie moet je óók niet zijn bij kerken of godsdiensten in het algemeen. Zij steunen op eeuwenoude heilige boeken en tradities en willen die zorgvuldig beschermen en door de eeuwen heen ongeschonden doorgeven. Dat noemen we conservatisme. Essentieel stelt het conservatisme zich kritisch op tegenover het idee van de maakbaarheid van de samenleving, zoals dat leeft in de ideologieën van het liberalisme en het socialisme. Een afkeer van revolutie is bijna vanzelfsprekend voor gelovigen. De oudste Nederlandse partij, een christelijke,  werd in 1879 gesticht door Abraham Kuijper en kreeg als naam de Anti-Revolutionaire Partij (ARP), vervuld als deze calvinisten waren van de beginselen van de Franse revolutie. En nog altijd zijn christelijke partijen wereldwijd voornamelijk te vinden aan de rechterzijde van het politieke spectrum.

Conservatief plaatje

Maria, de moeder van Jezus, past prachtig binnen dit conservatieve plaatje. Zij is niet actief buitenshuis en het is de engel Gabriël die bij haar binnentreedt, terwijl zij – zo laten de meeste schilderijen zien – stil in haar binnenkamer aan het bidden is. Zij heeft geen seks met haar verloofde. Op de aankondiging dat zij zwanger zal worden van Gods Geest, antwoordt zij gedwee: ‘Ik ben de dienares van de Heer, laat met mij gebeuren wat u gezegd hebt.’  Als Tien Deugden van Maria noemt de katholieke traditie: zuiverheid, wijsheid, deemoed, geloof, toewijding, gehoorzaamheid, armoede, geduld, barmhartigheid en compassie. Rebelsheid staat daar niet bij. Deze deugden brengen de bestaande maatschappelijke orde niet in gevaar. En de orde van de bestaande kerk evenmin.

De kerk is steeds gedomineerd geweest door mannen. Tot de reformatie met name door celibataire mannen, zonder veel waardering voor de inbreng van vrouwen. Maria was er om vrouwen, in hun rol als echtgenote en moeder, te troosten en te bemoedigen en te laten berusten in hun ondergeschikte rol.  Dat kon de kerk doen met gezag, want van een gewone joodse vrouw – het Nieuwe Testament tekent haar echt niet anders – had zij haar gepromoveerd tot de onaantastbare Moeder van God. In de negentiende eeuw nam devoot het aantal gerapporteerde verschijningen van Maria snel toe. De bekendste zijn die in Lourdes en Fatima.

Volgens de visionairs verkondigt Maria meestal conservatieve tot reactionaire boodschappen. In de negentiende eeuw voorspelde Maria aan Franse zieners en zieneressen dat de Bourbons weldra op de troon zouden terugkeren en daarmee de Franse Revolutie ongedaan zouden maken. Volgens de Amerikaanse Mary van Hoof waarschuwde Maria kort na de Tweede Wereldoorlog tegen een complot van joden en communisten om de wereldheerschappij te veroveren. Later keerden zieners zich tegen het als progressief ervaren Tweede Vaticaans Concilie (1962-1965).

Niet meer van deze aarde

De leer van de katholieke kerk en vooral ook het volksgeloof hebben Maria haar status gegeven, die maakt dat zij niet-meer-van-deze-aarde  is. De Moeder Gods die op buitennatuurlijke manier ontvangen werd van de Zoon van God, wordt echter in het evangelie heel wat aardser getekend. Zij had seksuele omgang met haar man en baarde meerdere kinderen. Matteus 1:25 zegt over Jozef: “Hij had geen gemeenschap met haar voordat zij een zoon baarde. Hij gaf Hem de naam Jezus.” Het woord “voordat” geeft duidelijk aan dat Jozef en Maria geen seksuele gemeenschap hadden tot na de geboorte van Jezus. Maar toen dus wel. Jozef en Maria hadden samen meerdere kinderen nadat Jezus was geboren. Jezus had vier (half)broers: Jakobus, Jozef, Simon en Judas. Jezus had ook (half)zusters, maar deze worden niet bij naam genoemd en hun aantal wordt ook niet vermeld (Mat. 13:55-56).

Bevrijdend geloof

Hoe vanzelfsprekend zijn christendom en conservatisme met elkaar vervlochten?  Hoogleraar Erik Borgman meent dat het christendom moeilijk conservatief genoemd kan worden. „Conservatisme is gesloten. Conservatieven weten waar ze uit willen komen. Dat staat haaks op wat volgens mij de kern van het christendom is. Als het christendom ons iets voorhoudt, dan is het dat we steun dienen te geven aan wie niet gezien wordt, aan de vreemdeling die je niet kent en die je spontaan misschien als de vijand van de stabiele samenleving ziet. Het christendom trekt wat mij betreft juist open wat gesloten is: ik moet met andere mensen gemeenschap vormen dan met wie ik al verbonden ben. Het christendom trekt ons uit de geslotenheid, juist ook als het om het gezin gaat. Je moet van Jezus je moeder en je vader verlaten, je huis en haard, en in de gemeenschap rondom hem je ware moeders en broeders vinden. Stabiliteit en orde zijn van uiterst relatief belang volgens de christelijke traditie.” (Trouw 19.05.2010) Het christendom is van het begin af aan uit geweest op het hervormen van de maatschappij, ook al in de Griekse en Romeinse samenleving. Daar gaf zij aan slaven en vrouwen gelijke rechten (‘voor God is ieder gelijk’). Het christendom is daarom van oorsprong niet als conservatief te karakteriseren.

Revolutie van Godswege

Terug naar het evangelie. We maken kennis met Maria in Lukas 1, waar zij een meisje is, verloofd met een man die Jozef heet.  Zij laat onderdanig aan haar gebeuren wat de engel haar komt aanzeggen. Niettemin is zij zodanig geschokt dat zij na enkele dagen ‘met spoed’ afreist naar haar verwante, haar nicht (?) Elisabeth. Daar komt zij tot een danklied dat in een Latijnse vertaling het Magnificat is gaan heten en dat gezongen wordt bij de vespers in kloosters en kerken: magnificat  anima mea Dominum, mijn ziel maakt groot de Heer. Het is een canticum, een gezang waarvan de tekst letterlijk afkomstig is uit de bijbel. De tekst verrast door de inhoud die niet erg past bij het conservatieve, gezagsgetrouwe, de bestaande orde bevestigende karakter van de kerk. Maria zingt of zegt hier teksten die zijn overgenomen uit de psalmen en het lied van Hanna (1 Samuel 2). De groten der aarde wordt de wacht aangezegd. Wie zich verheven wanen heeft God uiteengeslagen. Machthebbers heeft Hij van hun troon gehaald. Rijken heeft Hij met lege handen weggestuurd. Hij heeft de kracht van zijn arm getoond. En dat ten gunste van de minsten. Hij ziet om naar wie Hem dient, in al hun geringheid. Geringen geeft Hij een hoge plaats. Zij die hongerig zijn, overlaadt hij met het beste. Wordt hier het Koninkrijk van God geschilderd, waar alle onrecht eens zal zijn recht getrokken?  Maria verwoordt hier een andere maatschappelijke orde. Zij is de aanzegger van een revolutie die zal komen van Godswege.

Caritas laat sociale orde intact

Zorg voor de armen, de hongerigen, de zieken? Dat ideaal heeft altijd geleefd in de kerken en heeft altijd ruimte gekregen, maar dan wel zonder dat de machtigen daarvoor het veld hoefden te ruimen en de sociale orde zou moeten worden veranderd. De heiligverklaring van Moeder Teresa de afgelopen maand past goed in dat plaatje en sluit prachtig aan bij het ideaalbeeld van de huidige paus Franciscus van een kerk voor de armen. Getroffen door het lot van de talloze dakloze zieken en stervenden, zwervende kinderen, hongerigen en leprozen besluit zij zich te wijden aan deze armsten der armen. In Calcutta gaat Moeder Teresa rond in de sloppenwijken. Er is echter ook een andere kant. Met haar star-dogmatische opvattingen over abortus, voorbehoedsmiddelen en echtscheiding steunt ze de conservatieve lijn van de kerk en belemmert ze progressieve vernieuwingen die met name vrouwen een eigen plek moeten geven.  Zij die zich verheven wanen en de rijken hebben van haar niets te vrezen. Tot haar sponsors behoorden onder andere de Haïtiaanse dictator Jean-Claude Duvalier, alias Baby Doc, en de frauduleuze Amerikaanse bankier Charles Keating, die met zijn praktijken heel wat cliënten tot financiële armoede bracht.

Wie van ons heeft geen argwaan als bepaalde mensen heilig worden verklaard? Door wie worden zij dat en met welke bedoelingen? De Moeder Gods is allang niet meer het joodse meisje Mirjam waar we in Lucas 1 mee kennis maken.  Als de heilige Maria is zij zeker troostvol aanwezig voor velen (steekt u ook een kaarsje bij haar op in Den Bosch of Maastricht?). Tegelijk wordt zij ingezet om vrouwen vooral ook onderdanig, kuis te houden en vooral moeder te laten zijn. Misschien kunnen vrijzinnig-protestanten haar af en toe wat nadrukkelijker citeren uit haar Magnificat, waar zij als gewoon meisje ziet dat de machtigen, de hoogmoedigen en de rijken niet het laatste woord krijgen.

Peter Korver
Predikant bij De Kapel in Hilversum