Altijd licht, hoe donker ook

Een van de merkwaardigste schilderijen die ik ken is ‘Zwart vierkant’ van de kunstschilder Kazimir Malevitsj (1878-1935). Inderdaad, je ziet een vierkant dat helemaal zwart is gemaakt en je denkt: ‘Is dat nu kunst? Ja, zo kan ik het ook’. En: ‘Wat mag hier nou de bedoeling van zijn?’ Zoals kunstenaars wel vaker doen: hij liep uit de pas. Malevitsj schilderde het in 1923 op olieverf op een linnen doek van 106,2 x 106,2 cm. Het hangt in één van de meest toonaangevende musea van de wereld, het Russisch Museum in St. Petersburg en is een icoon van de Russische avant-garde.

Je kunt op iets wat je niet begrijpt op verschillende manieren reageren: je kunt eraan voorbij gaan, gewoon, omdat je het ‘stom’ vindt én het kan je prikkelen en nieuwsgierig maken. Zo geef je jezelf de kans om door te dringen in een tot dan toe voor jou verborgen inzicht of werkelijkheid.

Icoon

In dit geval is er dan veel te ontdekken. Achter een ‘alleen-maar- zwart-gemaakt-doek’ zit een verhaal. Bijvoorbeeld, dat op de oorspronkelijke expositie met 28 andere werken, het Zwart Vierkant helemaal bovenin een hoek van de ruimte was geplaatst. Dat is traditioneel ‘de gouden hoek’ van de kamer waar Russen christelijke iconen ophangen. Zou de schilder een nieuw soort icoon hebben willen schilderen?

Misschien is een icoon voor veel mensen een kleurige afbeelding van een heilige tegen de achtergrond van veel goud. En ook wat primitief, omdat er geen gezichtsuitdrukking, geen perspectief en geen lichtinval is en ze allemaal op elkaar lijken. Het gaat bij een icoon echter niet om het mooie, maar om het aanwezig doen zijn van het heilige. Het orthodoxe verbod op het maken van afgodsbeelden heeft de manier van afbeelden behoorlijk beperkt en symbolisch gemaakt. Het is niet alleen dat Gods werkelijkheid niet afgebeeld màg worden, maar het is ook gewoon onmogelijk. Misschien dat je dan ook beter de vormen en het kleurgebruik – hoe symbolisch en niet werkelijk ook – kunt weglaten. Dan blijven traditionele symbolen als vierkant en cirkel, wit en zwart over. Wit is het goddelijke, de geboorte, het begin en zwart het einde, de hel.

Het donker overwinnen

Met kerst en met nieuwjaar verwijderen wij ons van het zwart, het donker en richten ons op het wit, het licht. Hoort dit kunstwerk daar dus niet bij? Toch wel. Malevitsj liet kleine barstjes komen in de zwarte verf, zodat de zorgvuldig geschilderde ondergrond zichtbaar wordt. Het licht breekt uiteindelijk toch door al het donker heen. Het herinnert aan de beroemde regels uit een song van de in november overleden dichter en zanger Leonard Cohen: There is a crack in everything / That’s how the light gets in. Een tekst die gaat over het omarmen van onvolkomenheden in plaats van die te bestrijden. In alles zit immers een barst. Een barst die je helpt om voluit mens te worden, misschien wel meer dan de al aanwezige kwaliteiten.

Peter Korver  
Redactie AdRem, predikant in de Kapel in Hilversum