Het tijdperk Trump is begonnen; emoties regeren ook bij ons

Als het gaat over de bron van onze politieke en maatschappelijke betrokkenheid, heeft iedere generatie haar eigen favoriete beeldspraken. In de jaren zeventig, de tijd waarin ik opgroeide, waren dit visuele metaforen. Politiek en sociale actie vonden hun oorsprong in het innerlijke oog. Wereldverbeteraars en activisten zagen een ideale wereld voor zich en lieten zich leiden door verlokkende vergezichten. Het visioen en de utopie waren motor en einddoel voor bewegingen. De visioenen werden echter niet door iedereen gedeeld en velen vonden ze eerder verblindend dan uitzicht gevend. Dat kwam mede doordat de utopieën werden ontleend aan ideologieën die in de praktijk meer onheil aanrichtten, dan dat ze het lot van mensen daadwerkelijk verbeterden.

Toen eind jaren tachtig het communisme instortte kregen de sceptici en critici gelijk. Het vergezicht was ontmaskerd als knechtend en utopieën hadden afgedaan. Wat wel werkte waren pragmatisme en realisme. De metaforische plek waar politiek zijn oorsprong vond, was vanaf nu het hoofd. Wie aan de maatschappij wilde sleutelen, diende het visioen uit zijn ogen te wrijven en vooral haar hersens te gebruiken. In Nederland luidde deze ontnuchterende zienswijze niet alleen het einde van ideologie en de utopie in, maar ook het einde van de dominantie van de religieus geïnspireerde politiek. In het kielzog van het triomferende kapitalisme schudde de sociaaldemocratie de ideologische veren af, werd de erfvijandschap tussen liberalen en socialisten bijgelegd en werd een lang zittende, stabiele paarse regering mogelijk. Christendemocraten hadden het nakijken.

Wakker worden in een boze droom

Het leek vruchten af te werpen want het ging economisch en geopolitiek bergopwaarts. Nederland wenste zichzelf geluk met het afscheid van het visioen en met de heerschappij van het verstand. Iedereen werd er beter van. Juichend gingen we het nieuwe millennium in. Geleidelijk echter sijpelden de zorgen weer binnen. Definitief werden we wakker geschud door de aanslag op de Twin Towers. Blijkbaar vond niet iedereen een op verstand gebaseerde wereldorde zo’n goed idee. Religie – ook en vooral in zijn geperverteerde vorm – was een factor om rekening mee te houden en… om je zorgen over te maken of om bang voor te zijn. Het irrationele in de mens eiste zijn rol op. Daar kwam enkele jaren later nog iets bij. Het geoliede apparaat van de economie en de financiële sector bleek te zijn bediend door kortzichtige of zelfs zelfzuchtige operators – en stortte fasegewijs in.

Het één en ander luidde het tijdperk in, waarin we nu leven: het tijdperk van ontnuchtering over het nuchtere verstand, van twijfel aan de rede als bron voor politieke en maatschappelijke betrokkenheid. De metafoor van het hart deed zijn intrede in de politiek en de sociale bewegingen. Voor een deel was dit de herleving van iets ouds – ten minste in onze contreien. Was Nederland in de negentiende en twintigste eeuw niet opgebouwd door mensen die zich hadden laten leiden door waarden die te maken hadden met het hart? Door naastenliefde en mededogen? De idealisten van de jaren zestig en zeventig hadden dit alles als ouderwets en bevoogdend overboord gezet. Nu vond het een herwaardering. Compassie werd dankzij denkers als Karen Armstrong booming – en in onze vrijzinnige kring verscheen er uiteindelijk een heuse ‘Catechismus van de compassie’.

Proefnummer AdRem, remonstrants magazine

Vraag nu een proefnummer aan van AdRem, het remonstrantse magazine!

Boosheid, angst, bezorgdheid

Na het innerlijke, verziende oog en het nuchtere verstand, is in onze tijd dus (weer) het hart aan de beurt. Idealen en argumenten hebben plaats gemaakt voor emoties. Emoties zijn er echter in soorten en maten. Behalve de positieve gevoelens, die mensen moed geven en opbeuren, doen zich steeds meer negatieve gevoelens gelden: boosheid, angst, bezorgdheid. In de politiek zijn deze gevoelens voornamelijk uitgelokt door de dreiging die uitgaat van agressieve stromingen in de islam en door het gevoel te zijn bedrogen door de stuurlui in de economische, financiële en monetaire politiek. Wereldwijd en ook in Nederland hebben populistische politici de wind van deze negatieve emoties in de zeilen.

Geleerden die van emoties hun vak hebben gemaakt, zoals de Amerikaanse filosofe Martha Nussbaum of de Duitse opinieleider Carolin Emcke – wijzen op de complexiteit van emoties, in de politiek en daarbuiten. Emoties zijn meer dan oprispingen of reflexen. Ze bevatten ook inzicht en informatie. Emoties zijn ook oordelen over de werkelijkheid. Angst is bijvoorbeeld een nuttig signaal van mogelijke of reële onveiligheid. Boosheid is ook een uitingsvorm van het rechtvaardigheidsgevoel. Dit alles is des te meer een reden om ze ook serieus te nemen – niet omdat gevoelens als zodanig heilig zijn, maar juist omdat ze meer zijn dan alleen een spontane bevlieging.

Emoties zijn niet onfeilbaar

Emoties kunnen echter ook vertroebelen en verblinden. Mensen die emoties uiten, zoals angst, zorg en boosheid, hebben ook de verantwoordelijkheid om onderscheidingen aan te brengen, om kritisch naar hun emoties te kijken. Emoties zijn op zich niet kwaad – ze zijn integendeel ook een belangrijke motivatie om te handelen – maar kunnen wel kwaad aanrichten als ze ongericht zijn of als ze worden misbruikt door volksmenners. Aristoteles – een belangrijke leermeester voor Nussbaum – wees er al op in zijn analyse van de woede. Wie blijft steken in zijn wrok, wie zijn woede uitleeft op de verkeerde dingen en mensen en momenten: die verlaat de veilige middenweg. Dat geldt overigens ook voor het andere uiterste: wie helemaal geen woede kent, kent ook geen gevoel van eigenwaarde en rechtvaardigheidsbesef.

Mensen als Nussbaum nemen emoties in politiek en samenleving serieus. Ze waarschuwen er tevens voor, dat aan emoties als zodanig onfeilbaarheid wordt toegekend. Emoties mogen en moeten worden geanalyseerd, om ze te kunnen kanaliseren en te richten als energiebron voor maatschappelijke actie en verandering. Juist als we de ‘boze’ stemmers op Trump en Wilders serieus willen nemen, moeten we hen op deze reflectie aanspreken. Wie hen vastpint op emoties en opsluit in hun boosheid, behandelt hen als kinderen. Het is natuurlijk ook zaak om de redelijkheid met zorg toe te dienen. Wie zichzelf als betweter van de redelijkheid en als opvoeder opstelt, gooit alleen maar meer olie op het vuur. Ook rationaliteit vraagt om een gulden middenweg. Betweters zijn geen wereldverbeteraars. En om met woorden uit onze traditie te spreken: in alles de liefde!

Eric Corsius
Vriend van de remonstrantse gemeente Eindhoven