Opnieuw leren spelen. Interview met Christa Anbeek

Het ei is gelegd. Het nieuwe boek van Christa Anbeek, Voor Joseph en zijn broer. Van Overleven naar spelen en andere zaken van ultiem belang ligt in de winkel. Michel Peters prak met haar over vorm en inhoud. ‘Spannend moment hoor’, zegt Christa, ‘het boek is voor een deel een autobiografie waarin ik mijn leven en dat van mijn voorouders blootleg.  

Waarom heb je voor deze vorm gekozen?
‘Ik heb in vorige boeken dit genre ontwikkeld. In Overlevingskunst beschrijf ik mijn zoektocht na het plotselinge overlijden van mijn vriend. Het is een brief aan mijn dochter en gaat over de vraag: Wat helpt na een ingrijpend verlies? Wat hebben theologie en filosofie te bieden? Mensen die het lezen kijken door de lens van hun eigen ervaringen, en volgen zo dit avontuur door een levensbeschouwelijk landschap. Veel mensen gaan op zoek als er iets ingrijpends gebeurt, ik ben helemaal geen uitzondering. 

In dit boek keer ik terug naar vroege gebeurtenissen die mijn leven bepaalden. Mijn ouders en broer overleden toen ik theologie studeerde, mijn vader en broer kozen zelf voor hun dood.  Ook anderen in onze familie maakten deze keuze. Een van de vragen die ik in het boek stel is: waar komt dit doodsverlangen vandaan? Maar ook: wat is er voor nodig om plezier en spelen meer ruimte te geven? Om deze vragen te kunnen beantwoorden ga ik te rade bij het leven zelf, maar ook bij wat theologen, antropologen, filosofen en andere wetenschappers schrijven. Het boek heeft iets beklemmends, maar ook iets heel speels.’ 

Leg eens uit waarom dit een theologisch boek is?
‘Het is theologie op zijn kop. Door de lens van mijn eigen ervaringen kijk ik naar filosofie en theologie. Via het geleefde leven komen we uit bij theologische schema’s en niet andersom. In mijn studie theologie kreeg ik eerst schema’s voorgeschoteld met de vraag hoe ik daar in zou passen. Dat lukte mij niet. Dat lukt veel mensen niet. Ik ben tien jaar geestelijk verzorger van psychiatrische patiënten geweest. De instelling waar ik werkte lag op de Veluwe, waar veel mensen met zware dogma’s zijn opgevoed. Vaak raakten hun levens bekneld in dat strakke en strenge geloof.’  

Wat is er nieuw in dit boek?
‘Het antwoord zit eigenlijk in de ondertitel. Ik was altijd bezig met overleven, voortdurend inzoomen op de tekorten van het bestaan. Dit boek is een zoektocht naar hoe ik samen met anderen plezier kan hebben in het leven, ook al weet ik dat het leven fragiel is. Ik wil een vertrouwen ontwikkelen in elkaar en in een wereld waar het goede voorop staat. Hoe kunnen  we leren dromen en onze  creativiteit laten stromen? Hoe kunnen we, ook als geloofsgemeenschap, positief in het leven staan ondanks het feit dat er van alles mis gaat in onze wereld? Spelen is een metafoor voor die beweging en hét voorbeeld van spelen zie je bij kleine kinderen. Ik heb het geluk dat er een kleinkind in mijn leven is gekomen, Joseph. Hij heeft een prominente plek in dit boek gekregen.  Ik heb veel van hem geleerd, met hem en bij hem kan ik voluit lachen en plezier hebben.’ 

Je observeert en bewondert het spel van Joseph. Ben je er zelf ook in geslaagd om meer te spelen in het leven?
‘Mijn burn out van 2016 heeft me ook goede dingen gebracht. Voor die tijd was ik veel aan het werken. Mijn burn out zette alles stil, ik kon me niet meer concentreren en moest alles loslaten. Voor het eerst zat ik gewoon op een bankje in het park en maakte zomaar praatjes met mensen. Toen heb ik ook de delen in het boek over mijn grootmoeder geschreven. Nu ik weer volop werk, de zomer voorbij is, en mijn nieuwe boek in de winkel ligt, wordt het levenstempo weer opgevoerd. Maar ik voel minder druk om heel hard te werken als verbeten poging om een antwoord te geven op mijn familiegeschiedenis. Die opgave is niet reëel!’  

Waarom noem je jouw kleinkind in het boek consequent ‘de vreemdeling’? Vanwaar die afstand?
‘Drie redenen. Hij is voor mij het prototype van het plezier in het leven. Hij heeft dat als het ware van verre meegebracht. Bovendien staat die term voor de niet – traditionele leefvorm van zijn ouders. Mijn dochter leeft alleen, de vreemdeling heeft twee vaders waarvan er een uit de Filippijnen afkomstig is. Die diversiteit in zijn leven alleen al brengt iets onverwachts. En tenslotte wil ik hem als persoon afschermen en er de nadruk op leggen wat hij voor mij representeert.’ 

Je boek gaat over contrastervaringen. Wat zijn dat? 
‘Contrastervaringen zijn ervaringen waardoor de min of meer vertrouwde werkelijkheid ophoudt te bestaan. Die kunnen positief zijn als de geboorte van een kind. Of negatief als verlies, de dood, lijden. De antropoloog Geertz noemt ‘het onbegrijpelijke, het onverdraagbare en het ontoelaatbare’ als scharnierpunten waar chaos het bestaan kan binnendringen. Mijn stelling is dat achter ontregelende ervaringen iets zichtbaar wordt van wat er echt toe doet in het leven. Die waarde is vaak ongrijpbaar en onzegbaar, maar je voelt dat in deze ervaringen iets op het spel staat. Ik praat in groepen over deze  contrastervaringen. Zo wil ik op het spoor komen van dingen die ons helpen om te midden van kwetsbaarheid de wereld te verbeelden zoals hij zou moeten zijn.  Dat kan alleen samen met anderen. In de dialoog wordt zichtbaar wie je zelf bent en wie God is. Mijn Godsbeeld is dus relationeel. Of zoals Hannah Arendt zegt: ‘In elk mens zit iets van het goddelijke, maar dat komt pas aan het licht als we aan elkaar verschijnen’.’  

Je wilt niet bij de dogmatiek beginnen, maar bij het geleefde leven? Maar hoe kom je dan andersom van het geleefde leven weer terug bij God of bij de theologie? 
‘In ontregelende ervaringen gaat er iets van jouw zelfwetende zelf stuk. Daarachter ligt een nieuwe wereld die je niet kent. In die lastige situatie zijn er vaak ook ervaringen zonder welke je het niet zou redden: rust, diep vertrouwen, licht, de natuur, muziek, de ervaring dat je gedragen wordt. Deze momenten waarin je even je ellende vergeet wijzen op dat wat groter is dan jezelf, het transcendente. Als je mensen met elkaar in gesprek brengt over wat ontregelde, kunnen zij vaak ook deze momenten benoemen. Voor theologen is dat soms moeilijk. Niet zij hebben het laatste woord over hoe het zit met God, maar gewone mensen, die soms helemaal niet gestudeerd hebben. Stamelend en stotterend, maar wel uiterst waardevol! Gelukkig zijn er ook theologen die zeggen: het maakt niet uit hoe je het goddelijke noemt, als je maar vanuit vertrouwen kunt leven, als je je kunt overgeven, als je het maar kunt uithouden te midden van twijfel.’

Jouw theologie van de kwetsbaarheid wordt uitgewerkt in een spel dat ‘Tussen zon en maan’ gaat heten. Wat gaat dat worden?
‘In colleges gebruik ik mijn gespreksmodel al. Ik maakte een werkboek voor acht bijeenkomsten en de cursisten moesten zelf logboeken bij houden. En het werkt! In die groepen gaan studenten met allerlei verschillende achtergronden met elkaar in gesprek over bijzondere ervaringen in hun leven. Maar het is een vorm die vooral geschikt is voor hoger opgeleiden. Ik kwam mensen tegen van de opleiding gamificatie van het Hogeschool voor de Kunsten in Utrecht en zij zagen het helemaal zitten om er een spel van te maken. Het wordt een groepsreis met zeven bijeenkomsten. De reismetafoor wordt helemaal doorgetrokken. Iedereen zit om een speelbord met een berglandschap heen. Per bijeenkomst wordt er een etappe van de reis afgelegd. Er zijn etappekaarten en deelnemers hebben ook rollen als de zaklamp, het kompas, het horloge en de EHBO – kit (als de emoties hoog oplopen). Individuele kaartjes als ‘time out’ en ‘spreekkaart’ kun je op ieder moment inzetten.  Het spel is een middel om vanuit ontregeling een nieuw gebied binnen te trekken. In het voorjaar van 2019 moet het spel op de markt zijn.  

Michel Peters
projectmedewerker landelijk bureau Remonstranten 

Christa Anbeek, Voor Joseph en zijn broer. Van overleven naar spelen en andere zaken van ultiem belang. Uitgeverij Ten Have 2018, Prijs: 20,- . ISBN 978 90 259 0630 6.
Ook te bestellen via de webshop op onze website: www.remonstranten.nl/webshop/