Ons leven vieren

In de vrijzinnigheid voltrekt zich een verandering in de waardering van de liturgie. Ging voorheen de meeste aandacht uit naar de overdenking, in de afgelopen jaren kwam steeds meer de nadruk te liggen op het geheel van de dienst. Oecumenische contacten, de instroom van nieuwe belangstellenden uit andere delen van de kerk en de invloed van bewegingen als Taizé hebben hiertoe bijgedragen. Beleving van de dienst als geheel in plaats van het eenzijdig beluisteren van ‘een goede preek’ heeft mede deze ontwikkeling in de hand gewerkt.

Achtergronden en praktische teksten

Een en ander wordt weerspiegeld in de bundel Ons leven vieren, waarin Bert Dicou, Claartje Kruijff en Joost Röselaers artikelen en teksten hebben bijeengebracht van remonstranten en anderen over liturgie, met een ruime keus aan voorbeelden en rituelen uit de praktijk. De bundel bestaat uit twee delen. In het eerste deel, over liturgie, worden vooral de achtergronden geschetst van de vaste onderdelen van de kerkdienst, maar ook nieuwe ontwikkelingen binnen de vrijzinnigheid en invloeden van andere stromingen. Daarbij wordt niet alleen aan de zondagse dienst aandacht gegeven, maar ook aan andere liturgische momenten door de week.

Het tweede deel van de bundel bevat liturgische teksten voor de zondagse eredienst en rituelen als doop, huwelijk en uitvaart. Een opmerkelijke ontwikkeling is de toenemende behoefte aan zingevende rituelen in onze tijd, terwijl de belangstelling voor het kerkelijk leven afneemt. In dit deel is dan ook aandacht voor nieuwe rituelen als het begeleiden bij euthanasie. Experimentele vormen worden besproken, maar ook klassieke. Er wordt niet uitgegaan van één bepaalde, vastliggende vrijzinnige stijl. Teksten van vrijzinnige theologen en van dichters laten de breedte van vrijzinnig vieren zien.

Het hart wil ook wat

Bekijken wij beide delen nader, dan valt in het eerste deel als nieuw aandachtspunt op het zintuiglijke aspect van liturgische beleving. Naast gedegen artikelen als ‘Tijd en ritme. De cyclus van het kerkelijk jaar’ (Alke Liebich) en bijdragen over de rol van de voorganger (Peter Nissen) of de remonstrantse beginselverklaring (Bert Dicou) trof mij als een geheel nieuw aspect van liturgie het ‘Vieren met de zintuigen’ waar Mignon van Bokhoven over schreef: ‘De openbrekende kracht van de zintuigen geeft de mogelijkheid om verbinding te maken met elkaar en met dat wat groter is dan onszelf’.

Aan de hand van een dienst op Witte Donderdag beschrijft zij hoe het aloude ritueel van de voetwassing (te intiem?) ook vervangen kan worden door de handwassing met warm water en geurige amandelolie. Het schenken van het water over de handen van de participanten en het afdrogen met de handdoek wordt door de bedienaren met persoonlijke aandacht voorzichtig en zorgvuldig verricht. Geven en ontvangen, schenken en aanvaard worden, met overgave wordt het ritueel voltrokken. Na de vredeswens (hand in hand, huid op huid) volgt het delen van brood en wijn, waardoor je ervaart dat je lichamelijk deelneemt aan het mysterie.

Beeldgebruik

Een ander aspect is het beeldgebruik in de kerkdienst. In ‘Vreemd en vertrouwd. De vorm van de kerkdienst’ benadrukt Marga Vos-Wiegand hoe bijbellezingen, gedichten of het vertonen van afbeeldingen functioneel moeten zijn en passen in het kader van de prediking, overdenking of meditatie. Mignon van Bokhoven vertelt in ‘Beeldgebruik’ hoe voor haar het kiezen van afbeeldingen ‘een vast en inspirerend onderdeel van de voorbereiding van een viering is geworden’. Maar de powerpointpresentatie is in de viering op de achtergrond aanwezig als ‘illustratief, verhelderend of appellerend’.

Doop en avondmaal

Rituelen zoals de doop mogen zich in een toenemende belangstelling verheugen. Alain Verheij beschrijft hoe de kinderdoop als ‘een vrolijk rebels ritueel’ indruist tegen populaire waarden van autonomie en individuele keuzevrijheid, immers de baby heeft zelf helemaal nergens voor gekozen. Maar maakbaarheid en zelfbeschikking zijn niet het hele verhaal. In de liturgie zijn wij liever dankbaar dan trots, liever verbonden dan op onszelf. Zo wordt de doop ‘een rondedans van intieme verhoudingen, van persoonlijke spiritualiteit én van het sociale collectief’. Water als zintuiglijk ritueel heeft een universele betekenis. Ieder jong kindje is als elke druppel hierin weer uniek.

‘De maaltijd van brood en wijn’ (Bert Dicou) is als avondmaal nooit erg populair geweest in vrijzinnige kring, zo betoogt Peter Korver. Maar beiden laten zien, dat het samen eten bij het contact leggen met de buurt of het ontvangen van nieuwe leden een context kan bieden voor een gemeenschapsbeleving die grenzen overstijgt. Daarom is er veel voor te zeggen dat een christelijke gemeente niet alleen de maaltijd van brood en wijn in ere houdt, maar ook ruim gelegenheid geeft voor maaltijden met elkaar en met wie er maar bij wil aanschuiven. ‘De tafel’ is een uiterst belangrijke plaats in een geloofsgemeenschap.

Proefplaatsen

De bundel besteedt ook aandacht aan liturgische proefplaatsen, zoals het ‘klooster in wording’ Nijkleaster in Jorwerd, waar een plek van stilte, bezinning en verbinding wordt geboden. Op andere plaatsen wordt de ‘choral evensong’ beoefend, een vorm van getijdengebed uit de anglicaanse traditie, die mede door haar muziek (samenzang) een groot verbindend effect heeft. In Den Haag wordt in de ‘diensten van woord, beeld en klank’ (Johan Goud) op het stramien van de gebruikelijke liturgie de inhoudelijke hoofdlijn aangereikt door op elkaar inspelende kunstwerken, muzikale composities, gedichten.

Nieuwe bouwstenen

Over deel twee, getiteld ‘Liturgische teksten’, kunnen wij kort zijn: de teksten spreken voor zichzelf. Hierin worden goede voorbeelden gegeven van nieuwe bouwstenen voor de verschillende delen van de kerkdienst. Ook nieuw, en vaak heel verrassend, zijn teksten voor andere momenten, zoals bij een scheiding, bij euthanasie of bij de doop van een pasgeborene die gaat sterven. Niet helemaal in dit deel passend, maar wel heel treffend vond ik wat Claartje Kruijff schreef over Allerzielen in de Dominicuskerk. Hier komen jaarlijks 500 of meer mensen hun doden herdenken!

Al met al biedt Ons leven vieren een rijk spectrum aan mogelijkheden om tegemoet te komen aan de huidige vraag naar rituelen rondom beslissende momenten in een mensenleven.

Het is een verdienstelijk initiatief dat vrijzinnigen, met name Remonstranten, in dit geheel hun krachten hebben gebundeld om te laten zien hoe mensen van verscheidene herkomst hierin elkaar een dienst kunnen bewijzen.

Eric Cossee
remonstrants emeritus-predikant