Zorgt de mens wel goed voor Gods schepping?

Groene Theologie : een visie op de mens als deel van de aarde

Moeten gelovige mensen en hun geloofsgemeenschappen zich niet verantwoordelijk weten voor de toekomst van de aarde? De aarde warmt onrustbarend op, lucht, bodem en water vervuilen, verwoestijning rukt op, extreem weer veroorzaakt rampen en diersoorten sterven uit. In hoeverre heeft de mensheid deze problemen veroorzaakt en is zij nog in staat ze op te lossen?

Het gaat niet in de eerste plaats om een technisch probleem, maar eerder om een visie op de relatie tussen de mens en de aarde waar hij deel van uitmaakt. Van wie is die aarde? Van ons, die nu leven, of van onze nakomelingen, al het andere leven, dieren en planten, van de Schepper?  Is de ontwikkeling van een eco-theologie niet dringend gewenst? Of gaat het om twee verschillende zaken, geloof en politiek, die van elkaar gescheiden dienen te blijven?  De kerken weten zich tot nu toe op een bescheiden wijze betrokken. Er is echter een groeiende aandacht voor deze vragen. In 2015 verscheen de encycliek Laudato Si , waarin paus Franciscus ‘alle mensen van goede wil’ opriep meer zorg te hebben voor ‘ons gemeenschappelijke huis’ en met respect en eerbied om te gaan met de Aarde en de armen. Een verwijzing alleen naar ons ‘rentmeesterschap’ en onze zorg  voor de ‘heelheid van de schepping’ is ook voor protestanten niet langer voldoende. En zo verwelkomen we na de Groene Kerken en de Groene Bijbel nu ook de Groene Theologie, de eco-theologie.

Hoe is onze relatie tot de Aarde?

In maart verscheen ‘Groene theologie’, een eerste boek in het Nederlandse taalgebied dat een kritische samenvatting biedt van het denken over theologie, geloof en duurzaamheid. De auteur, Trees van Montfoort, is theologe en communicatie-expert en lijkt erin geslaagd te zijn een voorlopig handboek te schrijven voor al die voorgangers en al die andere bevlogen christenen die op een theologische doordenking zaten te wachten van onze relatie tot de aarde. Het boek was ooit bedoeld als proefschrift. Anderhalf jaar lang hield zij zich bezig met het maken van een onderzoeksopzet, maar toen besloot Van Montfoort tot iets anders. ‘Ik wilde een boek schrijven waar mensen die zich inzetten voor duurzaamheid in de kerken iets aan zouden hebben, evenals mensen die vanuit geloof actief zijn in de milieubeweging en in de politiek.’  Het resultaat is een leesbaar boek dat een spirituele en theologische onderbouwing biedt voor het werken aan een duurzamere wereld.

De aarde als gebruiksartikel

Van Montfoort gaat in op de veronderstelling dat het christendom een van de oorzaken van de huidige ecologische problemen is. Met de bijbel in de hand begrijpen christenen steeds dat zij heerschappij moeten voeren over de aarde en over alle dieren en planten. De mens wordt in het boek der boeken zo op een voetstuk gezet dat de natuur feitelijk niet meer is dan een gebruiksartikel en onbeperkt geëxploiteerd mag worden. De mens is daarbij een rentmeester die de aarde beheert voor God, die de eigenaar is. De mens heeft de opdracht de aarde te bewerken en erover te waken, of, zoals de Bijbel in Gewone Taal stelt, ervoor ‘te zorgen en erop te passen’.  Daar spreekt weliswaar de plicht tot zorgzaamheid en voorzichtigheid uit, maar het beziet de aarde in de eerste plaats vanuit een economisch oogmerk dat leidt tot overheersing en exploitatie. In het christelijke wereldbeeld staat de mens sterk centraal. Deze is steeds intensiever gebruik gaan maken van de natuur en die kwam zo geheel in dienst te staan van de behoeftes van de mens.

Gods liefde voor schepping centraal

In hoofdstuk 2 van haar boek, ‘Het andere wereldbeeld van de bijbel’, laat Van Montfoort zien dat in de bijbel niet de mens centraal staat, maar Gods liefde voor heel de schepping. Het wereldbeeld van de bijbel is juist veel minder antropocentrisch is dan we steeds aannamen. Het is de hele werkelijkheid die met God verbonden wordt. De auteur kijkt kritisch naar de visie die de theologie in de loop van de tijd heeft ontwikkeld. Die is gaan spreken van ‘rentmeesterschap’ en daarbij is de mens geen onderdeel van de levende natuur, maar beheerser. Bij het protestantisme worden God en natuur, mens en natuur, steeds weer van elkaar gescheiden. De nadruk ligt op het Woord. Positieve aandacht voor de natuur wordt al snel geassocieerd met heidendom. Ook het wereldbeeld van de markteconomie en de westerse ideologie die de menselijke geschiedenis ziet als een steeds grotere bevrijding uit de natuur, heeft de theologie steeds meer beïnvloed. De vrijzinnige Albert Schweitzer die de ‘eerbied voor het leven’ beleed, vormt samen met de theoloog Paul Tillich voor Van Montfoort een uitzondering op het negatieve beeld van de natuur in het protestantse denken. Maar de auteur uit ook kritiek op de meer vrijzinnige theologie. Die vermindert weliswaar de afstand tussen God en mensen – God is een God van en in mensen –  maar is tegelijk te antropocentrisch. De niet-menselijke natuur speelt ook daar meestal geen rol.

Eco-feminisme

Interessant is het hoofdstuk dat zij wijdt aan de inzichten van de eco-feministische theologie. ‘Als ecologische theologie geen aandacht heeft voor gender, loopt ze het gevaar wel op te komen voor de aarde, maar ten koste van vrouwen. En ook vaak ten koste van armen. En uiteindelijk ook van de aarde’. Ze wijst op de totale verbondenheid waarin je als mens leeft: met de natuur en de mensen om je heen. Alles bestaat in een web van relaties: ‘Zonder besef van verbondenheid en dus van compassie – meelijden – begrijp ik niets van de wereld, ben ik vervreemd van de aarde, weet ik niet waar mijn voedsel vandaan komt en wie ik zelf ben.’

In de laatste halve eeuw hebben de bevrijdingstheologie, de feministische theologie, de psychologische benadering van Drewermann en de procestheologie de kerken en ook de vrijzinnigheid diepgaand beïnvloed. Nu is het ontwikkelen van een eco-theologie een noodzakelijke inbreng voor een geloof voor onze tijd. Groene Theologie geeft wat mij betreft een indrukwekkende aanzet.

Peter Korver
Redactie AdRem, predikant in de Kapel in Hilversum

Trees van Montfoort, Groene theologie (Skandalon, 2019). 320 pagina’s. Prijs €27,50. ISBN 9789492183804