Wtenbogaert, kunt u dat spellen?

Grote techbedrijven weten dankzij slimme algoritmes tegenwoordig akelig veel over hun gebruikers. Zoveel zelfs dat het erop lijkt alsof ze gedachten kunnen lezen. Dat gevoel bekroop me toen ik voor deze bijdrage in Google uitenbogaert intikte. ‘Bedoelde je: uytenbogaert’ repliceerde de zoekmachine, direct gevolgd door ‘Johannes Uyttenbogaert, predikant’ en een piepkleine afbeelding van het beroemde portret uit het Rijksmuseum dat Rembrandt van Rijn in 1633 van hem vervaardigde.

Het is Wtenbogaert

Het aantal spellingvarianten van Uytenbogaert is legio: het Rijksmuseum spreekt over hem als Wtenbogaert, Genealogieonline.nl noemt hem Wttenbogaert (met een dubbele t), Wikipedia duidt hem aan als Uyttenbogaert, terwijl het Biografisch portaal van Nederland ook nog melding maakt van de spelwijzen Utenbogaert, Uitenbogaert en Witenbogaert. En deze opsomming is bij lange na niet uitputtend.

Van alle varianten is de schrijfwijze Wtenbogaert de te verkiezen vorm. Niet alleen komt die het vaakst voor op de titelpagina’s van de bij zijn leven verschenen werken, het is ook de naam waarmee hij zelf zijn teksten ondertekende, zoals blijkt uit zijn bijdrage aan het album amicorum van de Antwerpse predikant Johannes le Maire [zie afbeelding]. Waar komt die merkwaardige spelling vandaan, wat betekent die achternaam eigenlijk en hoe spreek je die uit?

Jan uit de Boomgaard

De familienaam Wtenbogaert is feitelijk een koppeling van drie woorden: wt den bogaert. Losse woorden die bij het spreken als één geheel werden ervaren – zoals ook bij deze achternaam het geval was – schreef men vóór de zestiende eeuw wel vaker aaneen.

Het eerste woord wt is een van de vele spellingvarianten van het Middelnederlandse voorzetsel ute (‘uit’). Andere nevenvormen waren bijvoorbeeld uut, huut, huud, uten, uud, ud, uet en uyt, uyte, uytte, waarbij de y steeds aangeeft dat de voorafgaande u lang is: uy klonk toen dus nog als uu, niet als ui.

De schrijfwijze wt doet ons nu vreemd aan, maar in vroeger tijden was het geenszins ongebruikelijk om in plaats van een dubbele uu twee vv’s of een w te gebruiken. Oorspronkelijk zal de naam Wtenbogaert dan ook zijn uitgesproken met een lange uu. Maar in het vroegnieuwnederlands – de fase van het Nederlands volgend op het Middelnederlands – ging men die uu gaandeweg uitspreken als ui, een verschijnsel dat in de taalkunde bekend staat als diftongering. Het zal deze uitspraakverandering zijn geweest die heeft geleid tot spellingvarianten als Uitenbogaert en Uytenbogaert. Die namen zullen niet langer met een lange uu maar met de tweeklank ui zijn uitgesproken. Precies zoals we dat tegenwoordig nog altijd doen.

Terug naar het voorzetsel wt (‘uit’). Het regeerde de datief, wat de verbogen vorm den van het daaropvolgend bepaald lidwoord verklaart. In het Middelnederlands worden voorzetsel en bepaald lidwoord vaak samengetrokken tot één woord. Omdat de d van dat lidwoord onder invloed van de voorafgaande stemloze t zijn stemhebbendheid verliest (assimilatie), wordt die letter daardoor als een t uitgesproken en vervolgens ook zo geschreven. Van wtten is het dan slechts een kleine stap naar wten: van de twee geschreven t’s wordt er namelijk maar één uitgesproken.

Land met vruchtbomen

Het derde en laatste woord bogaert is voortgekomen uit het zelfstandig naamwoord boomgaard, ‘een met (vrucht)bomen beplant stuk grond’. Als gevolg van enkele opeenvolgende fonologische processen is de medeklinker m al in het Middelnederlands verdwenen. De klinkercombinatie ae wordt uitgesproken als een lange a: tot in de achttiende eeuw was het gebruikelijk om de a te verlengen door er een e achter te plaatsen. Ook van de verandering van d naar t in een finale positie hoeven we niet op te kijken. In het Nederlands is deze zogeheten Auslautverhärtung volstrekt normaal.

Johannes Wtenbogaert is dus feitelijk een ouderwetse schrijfwijze voor Jan uit de Boomgaard. Zouden we met die laatste zoekterm ook uitkomen bij een van de beroemdste remonstranten van het eerste uur? Nee, dat is zélfs voor Google een brug te ver. Laten we zijn naam daarom voortaan schrijven zoals hij zelf gewoon was – Wtenbogaert – en uitspreken zoals we tegenwoordig gewend zijn: Uitenbogaart.

Roland de Bonth
Gemeentelid in Den Haag

Onderschrift: Bijdrage van Wtenbogaert aan het album amicorum van de Antwerpse predikant Johannes le Maire (1567-1642) [Koninklijke Bibliotheek Den Haag, KW 75 J 2, fol. 63r]