Pelagius en de remonstranten

Johan Bouwer heeft een interessant essay gewijd aan de vraag, of de als ketter door de kerk veroordeelde Pelagius (levend rond 400) wellicht als voorvader van de remonstranten kan worden beschouwd. Pelagius en zijn volgelingen verzetten zich tegen de leer van Augustinus (een oudere tijdgenoot van Pelagius) die inhield, dat de menselijke natuur door de zondeval van Adam volkomen is verdorven, en dat de mens het eeuwige heil alleen door Gods onverdiende, vrij verkiezende genade deelachtig kan worden. Pelagius vreesde dat hiermee de menselijke verantwoordelijkheid kwam te vervallen en poneerde daarom, dat de mens de vrijheid heeft om de verkeerde keuze van Adam te vermijden en het goede voorbeeld van Christus te volgen.

Als remonstranten zijn we waarschijnlijk geneigd om in deze Pelagius gelijk te geven. Toch waren het niet alleen rechtzinnigen die de leer van Pelagius afwezen. De grote liberale theoloog Adolf von Harnack (1851-1930) noemde het pelagianisme de aartsvijand van het evangelische geloof, en ik herinner me dat de uitgesproken vrijzinnige remonstrantse theoloog L.J. van Holk eens met grote nadruk zei: ‘Wij zijn geen Pelagianen.’

Toch werden de remonstranten ervan beschuldigd feitelijk pelagianen te zijn. Dat was toen een gebruikelijke manier van argumenteren: men herleidde een opkomende ketterij graag tot een al eerder veroordeelde dwaalleer. Remonstranten retourneerden dit verwijt met te zeggen dat de contra-remonstranten manicheeërs waren (Het manicheïsme was een gnostische, mystieke religie waarin de verwerving van ‘gnosis’ (het weten van binnenuit) het kernthema was. De grondlegger was Mani (216-276). Deze sekte ging uit van de voorbeschikking van de mens. Augustinus heeft er een tijdlang bij gehoord).

Wie in kort bestek over de historisch aspecten van de twist over dit vraagstuk wil worden ingelicht, die kan in Bouwers essay veel gegevens vinden. Dit is geen voorbeeld van hoe men vroeger graag op een onverdraagzame manier over theoretische vragen ruziede, maar het blijft een belangrijke kwestie, juist in onze tijd, nu sommige wetenschappers ontkennen dat de mens een vrije wil heeft. Principieel lijken mij voor ons huidige remonstranten twee vragen van belang: Zijn wij volledig verantwoordelijk voor het kwaad dat we willens en wetens doen? Het lijkt me dat we deze vraag allemaal zonder enig voorbehoud met ja zullen beantwoorden. De tweede vraag is iets moeilijker: Zijn wij op eigen kracht in staat om in de ogen van de heilige God het goede te doen? Het lijkt me dat iedere remonstrant deze vraag het beste voor zichzelf kan beantwoorden.

Eginhard Meijering
Remonstrants emeritus – predikant. Van 1976 tot 2001 was hij lector in de theologiegeschiedenis aan de Universiteit Leiden.

Johan Bouwer, ‘Pelagius: (voor)vader van de remonstranten? Leven, Leer en Actualiteit.’ Uitgegeven door het Arminius Instituut, Amsterdam 2019. Deel 5 van de Arminiusreeks. Prijs €5,-.  Te bestellen via de webshop van de remonstrantse website www.remonstranten.nl