Over veranderende rollen bij het ouder worden

Marieke Hartgerink, klinisch geriater in het Wilhelminaziekenhuis in Assen, verkeert dagelijks met ouderen van wie de zelfredzaamheid afneemt en/of dementie toeslaat. Hoe moet je daar nu als kinderen mee om gaan?

Graag stel ik Tiny aan u voor, ze is 92 jaar. Ze denkt dat ze allebei haar ouders nog heeft; dat vindt ze  zelf ook verbazingwekkend. Tiny woont in een zorgcentrum waar ze het goed naar de zin heeft en haar kinderen zijn blij dat ze goed verzorgd wordt. Ze komen regelmatig op bezoek en halen dan overwegend prettige jeugdherinneringen op, waarbij het niet zo belangrijk is of dat gaat over hun eigen jeugd, of over die van Tiny. 

Een van de kinderen van Tiny is getrouwd met Hans, en zijn vader leeft ook nog. Hoe anders zijn de zorgen over Hans’ vader:  ‘ik ben wel 87, maar zo voel ik me helemaal niet.’ Hij is weduwnaar sinds twee jaar en hecht erg aan zijn zelfstandigheid. Hij vindt dat hij zich nog uitstekend redt. De omgeving is het daar echter niet helemaal mee eens: het huis vervuilt en er slingeren steeds meer lege drankflessen rond. Het doet Hans sterk denken aan het studentenhuis van zijn jongste zoon…

In beide situaties voelen de kinderen een verantwoordelijkheid naar hun ouders die op een bepaalde manier te vergelijken is met die van ouders voor hun kinderen. In de meeste gezinnen worden kinderen steeds zelfstandiger en onafhankelijker van hun ouders, tot er een gelijkwaardige relatie ontstaat tijdens de volwassenheid.
Hoe gelijkwaardig blijft die relatie als de ouders oud worden? Zeker wanneer er ziektes en beperkingen gaan spelen, kunnen kinderen zich toenemend verantwoordelijk voelen voor hun ouders en een rol als mantelzorger op zich nemen. De maatschappij verwacht dit ook steeds meer van ons, met de personeelstekorten in de (ouderen)zorg. De ouderen zelf kunnen hier heel verschillend in staan: sommigen doen met een grote vanzelfsprekendheid een beroep op hun kinderen, en anderen, zoals Hans’ vader, ervaren het als een hinderlijke betutteling. Hierbij spelen allerlei factoren een rol, ook sociaal-culturele en maatschappelijke. Welke invloed kan ziekte, en met name dementie, op deze relatie hebben?

Afnemende zelfredzaamheid

Zelfredzaamheid en onafhankelijkheid zijn voor veel mensen belangrijke waarden. Wanneer je je door een ziekte of handicap niet meer volledig zelfstandig kunt redden, heeft dat grote impact op het dagelijks leven, niet alleen voor jezelf, maar ook voor je directe omgeving. Toenemende afhankelijkheid kan erg verschillend ervaren worden: voor iemand die al dagelijks thuiszorg krijgt, is het vaak niet zo’n probleem als dat meerdere keren per dag moet gebeuren. Maar iemand die nog volledig zelfstandig is, zal het niet meer mogen autorijden al als een enorme inbreuk op zijn of haar vrijheid ervaren.

Autonomie, hier bedoeld als de mogelijkheid om zelf te kunnen kiezen en beslissen, speelt een belangrijke rol voor de meeste ouderen van nu. Helaas zijn in veel gevallen de
keuzemogelijkheden beperkt en moet je het doen met de mogelijkheden die er zijn. Soms maakt je vader of moeder dan een keuze die je als zoon of dochter liever anders had gezien: liever wat minder netjes in huis dan een hulp nemen. Of niet meer naar dat concert als je er niet meer zelf met de auto naar toe kunt. Dit kan voor kinderen lastig zijn, omdat je het beste met je ouders voor hebt en denkt dat een andere keuze beter voor hen zou zijn. Hoeveel recht heb je om je met hun leven te bemoeien? Of is het een vorm van verwaarlozing als je ze zelf aan laat tobben en met lede ogen aan moet zien dat het een keer misgaat? En welke mogelijkheden heb je überhaupt om iets te doen, tegen de wens van je ouders in?

Dementie

Extra ingewikkeld wordt het als iemand niet meer in staat is om de situatie helemaal goed te overzien en geen weloverwogen beslissing meer kan nemen. Dit is vaak het geval bij mensen met dementie. Bij deze ziekte is het ziekte-inzicht, het vermogen om je eigen situatie goed onder ogen te zien, vaak al in een vroeg stadium verminderd. Iemand heeft zelf niet in de gaten dat hij of zij minder goed functioneert en zal daarom niet makkelijk taken uit handen geven of hulp accepteren. Hoe moet je als kind hiermee omgaan? Je wilt respectvol naar je vader of moeder blijven, maar ook ongelukken proberen te voorkomen. Vanuit het onbegrip reageert je ouder misschien ook nog boos of beschuldigend. Daarbij vergeleken was de zorg voor je eigen lastige puberzoon nog helemaal niet zo lastig…

Bij alle vormen van dementie kan een verandering in persoonlijkheid optreden. Bij sommige mensen worden de scherpe kantjes bijvoorbeeld wat milder, maar iemand kan ook gedrag vertonen wat vroeger nooit bij hem of haar gepast heeft. Iemand die je zo bewonderde omdat ze altijd heel initiatiefvol was, die nu alleen nog stil achter de geraniums zit. Of jouw keurige moeder die blijkt te kunnen vloeken en schelden, of je stoere vader die plotseling heel aanhankelijk wordt.

Broers en zussen

Dit vraagt een verandering in je houding ten opzichte van je dierbare. De één zal dit makkelijker afgaan dan de ander. Wat je passend en belangrijk vindt voor je ouder, hangt samen met je eigen normen en waarden. Vaak staan de kinderen uit één gezin hier verschillend in en niet zelden leidt dit tot spanningen tussen broers en zussen. Belangrijk is dan om je te realiseren dat ieder kind een eigen band met zijn of haar ouders heeft en te blijven zien dat de ander vanuit een ander perspectief ook het beste met die ouder vóór heeft. Het is mooi als je als kinderen gezamenlijk de zorg voor je oude ouders kunt
vormgeven, maar laat wel de ruimte voor alle kinderen om dat op hun eigen manier te doen.

Marieke Hartgerink
Remonstrant in Nijmegen, klinisch geriater in het Wilhelminaziekenhuis in Assen