We deugen al

Iedereen heeft het over ‘De meeste mensen deugen’. Niet weg te branden uit de Boeken Top 10.  Rutger Bregman als profeet van de Nieuwe Mens – een wezen dat zou deugen. Halleluja, prijs de Heer! Jezus Christus is terug op aarde! Maar dat wisten we toch al? We zijn toch allemaal kinderen van God? Dat is toch de clou van het christelijk geloof? Met een God die onvoorwaardelijk van ons houdt? En wie probeert deze in Zeeland geboren domineeszoon eigenlijk te overtuigen? De lezer, of zichzelf? We deugen al. En niet de meesten, nee wij allemaal, vindt André Meiresonne.

Maar ondertussen, wat maken we er een rommeltje van. En dat is nog zachtjes uitgedrukt. Wat we elkaar aan kunnen doen. Van pesterijen op school, op het werk en in de kerk, tot burgeroorlogen en internationale conflicten. Mensen die elkaar verwensen en op leven en dood bestrijden. En toch, ooit zei een wijs iemand: ‘Ik ben nog nooit een onaardig mens tegengekomen.’ Het was mr. G.J. Wiarda, jarenlang de hoogste rechter, in Nederland en in Europa – en nog remonstrant ook. Hij zag op het hoogste niveau wat mensen elkaar aandoen. Maar hij onderscheidde de mens en zijn daden.

Aardig en onaardig zijn oordelen. Ze duiden op sympathie en antipathie. Goed beschouwd nogal onhandig wanneer je met elkaar wilt samen leven. Want vertel het maar, wie is aardig, en wie is onaardig? De helft van de Amerikanen vindt Donald Trump reuze aardig. De andere helft begrijpt daar helemaal niets van. En daar hebben ze dan ruzie over. We zijn geneigd in termen van goed en kwaad te spreken. Dat maakt het overzichtelijk. Zo delen we de wereld in. Zelf zijn we meestal goed, en ja, dan moet iemand anders wel niet goed zijn. We denken in tegenstellingen. Maar niemand wil ingedeeld worden bij het kwaad. Ziedaar, een bruikbaar recept voor conflict.

Geloof

De vermaarde bioloog Edward O. Wilson schreef op zijn oude dag een bondig werkje, ‘Het raadsel van het menselijk bestaan’. In zijn visie is het ‘niet de aanwezigheid van goed en kwaad die elkaar in onze borstkas aan het bevechten zijn. Het is een biologische eigenschap die fundamenteel is voor het begrijpen van de menselijke conditie, en noodzakelijk voor het voortbestaan van de soort.’ Tegengestelde selectiekrachten ‘creëerden een geest die constant en caleidoscopisch van gemoedstoestand verandert – variërend van trots, agressief, competitief, boos, wraakzuchtig, corrupt, verraderlijk, nieuwsgierig, avontuurlijk, tribaal, dapper, bescheiden, patriottisch, empathisch en liefhebbend.’

Kortom, erken dat al deze tegengestelde krachten zich in ons mensen tegelijkertijd afspelen – en leer te leven met deze paradox, die ons als ambigue wezens nu eenmaal eigen is. Vervolgens kun je, vanuit dat besef van innerlijke ambivalentie, aan de slag met jezelf en je omgeving. Want je hebt een keuze. Ik kan kiezen. Ja, vervelend genoeg heb ik altijd de mogelijkheid om te kiezen wat ik wil. Hoe wil ik me gedragen? Vriendelijk of onvriendelijk? Zo leerde ik van mijn eerste directeur: je kunt vervelende dingen (bijvoorbeeld, iemand functioneert niet) ook vriendelijk zeggen. Je kunt je eigen coach zijn (scheelt veel geld!) en jezelf de spiegel voorhouden: ik zie me dit doen. Wil ik dat? En dan geen smoezen accepteren, geen ‘Ja maar hullie!’ horen. Nee: Wil ik dit echt zo doen? Doe in elk geval wat je kunt. En misschien is vriendelijk zijn ook nog evolutionair in je voordeel.

Hoop

There’s no problem. Only solutions, zong Jong Lennon in Watching the Wheels. Nou was de Beatle een dromer, die nog doodgeschoten werd ook. Maar die andere dromer, die ook werd vermoord, had het kunnen zeggen. ‘Kijk naar de vogels in de lucht: ze zaaien niet en oogsten niet en vullen geen voorraadschuren (…) Wie van jullie kan door zich zorgen te maken ook maar één el aan zijn levensduur toevoegen?’ (Matteus 6: 26-27)

Er is hoop. Er zijn bijvoorbeeld mensen die zeggen: ‘Ik baal helemaal van die coronabeperkingen, maar ik laat me er niet gek door maken.’ Mensen die denken in oplossingen. Zoals Tim, een jonge Haagse gast, die zegt: ‘Man, ik heb zin om te leven! Ik verzin gewoon wel wat!’ Hij is manager van DI-RECT, de bekende Haagse rockband. Het coronajaar is een van hun beste jaren, met succesvolle livestreams en een platinaplaat voor hun single Soldier On – op de radio het meest gedraaide nummer van 2020. Soldiering on: doorploeteren, volhouden, doorzetten. En heeft Charles Darwin ons niet geleerd: Het zijn niet de sterksten die overleven en ook niet de intelligentsten, maar degenen die zich het best aanpassen. (‘It is not the strongest of the species that survives, not the most intelligent that survives. It is the one that is most adaptable to change.’) De evolutie laat zien dat de beweeglijken en vindingrijken de gelukkigen zijn die het redden.

Liefde

Terug naar dat deugen – en niet deugen. Hoe komen we die tegenstelling voorbij? De biologie kan ons helpen. Zou het de kunst kunnen zijn om 1. te erkennen dat we als mens in staat zijn om uit eigenbelang een ander pijn te doen, 2. bij die (pijnlijke) erkenning stil te staan wanneer we iets doen of van plan zijn om te doen, en 3. onszelf dan af te vragen: Wil ik dit?! Wat kan helpen om je eigen houding en gedrag te beoordelen zijn morele ‘hulpstukken’ als het bijbelse ‘Heb uw naaste lief als uzelf’ of Augustinus’ ‘Heb lief, en doe wat je wilt’ – kortom, wat de joodse moraal en christelijke leer ons zoal aanreiken. Allemaal bedoeld om te kunnen omgaan met de ambivalentie die ons als ambigue wezens – met die paradoxale, ingebakken spanning tussen egoïsme en altruïsme – nu eenmaal eigen is. We zijn in staat zowel een hemel als een hel op aarde te creëren. De vraag is: wat willen we? Hemel of hel?

In ‘The Second Coming’, een bijzonder geestig boek van John Niven, komt Jezus Christus terug op aarde als JC, een met zichzelf worstelende rockmuzikant in New York City, die meedoet aan een talentenjacht op tv. Be Nice! is het gebod dat hij predikt. Dat blijkt niet zo makkelijk in een cynische wereld, met alle gevolgen van dien. En toch. Er zit niks anders op. Het is best een zootje in de wereld. De enige vraag die ons wordt gesteld is: dit is wat je doet – wil je dat? En dan gaat het er niet om of je deugt of niet deugt. Of je goed of slecht bent. Nee, de vraag is domweg: durf je gewoon vriendelijk te zijn? Omdat je daar zin in hebt? Niet bang bent uitgelachen te worden, of aan de kant gezet. Niet om te deugen, maar omdat je dan een stuk leukere dag hebt. Jij zelf – en een ander ook.

André Meisesonne
Redactie AdRem, Dominee voor Ongelovigen