Het universum van de stilte

Claudia Rumondor is onder meer componist en musicoloog. Juist zij kent het belang van stilte in de muziek.

In mijn tiener- en studentenjaren stond er lange tijd een ansichtkaart op mijn bureau met de afbeelding van een sterrenhemel die – zo verraadde de rechterbenedenhoek – op een stuk muziekpapier was afgedrukt. Daarboven stond: ‘Silence is music too’. Ik had die stemmige kaart zorgvuldig gekozen uit de bak vol kleurige muziekafbeeldingen die mijn harpjuf bij verjaardagen en andere festiviteiten uit de kast haalde. Het was iets in de eenvoud van het kaartje en tegelijkertijd de grootsheid van het heelal dat erop stond afgebeeld, dat mij intrigeerde. En dan die tekst: ‘Stilte is óók muziek’. Lange tijd interpreteerde ik het zo dat stiltes in de muziek onderdeel zijn van de compositie en daardoor net zo goed tot de muziek behoren. Later, toen ik me meer en meer ontwikkelde als componist, ontdekte ik dat stilte ook in zichzelf een compositie kan zijn. Dat stilte nooit echt stil is en dat achter die kleine, breekbare stilte een oorverdovend groot universum schuil kan gaan.

Mussorgsky
Een stuk waarin zich verschillende werelden aandienen, is De Schilderijententoonsteling van Modest Mussorgsky uit 1874. Mussorgsky werd voor het stuk geïnspireerd door tien tableaus van schilder en vriend Victor Hartmann. Elk schilderij vormt een muzikaal deel, dat aan elkaar is gecomponeerd door het Promenade-thema, waarin je als luisteraar de lijvige componist zelve langs de afbeeldingen hoort lopen. In het tiende en laatste deel doemt voor ons de Grote poort van Kiev op. In de bekendste orkestratie uit 1922 van Maurice Ravel buitelen de strijkers haast over elkaar heen in een dalend en zachter wordend patroon dat tot stilstand komt. In een seconde-durende rust, die in de loop der jaren door verscheidene dirigenten steeds langer is gemaakt, ontstaat er een verlangende stilte waarna de grote poort van Kiev zich al schitterend en blinkend laat zien. In dat korte moment van rust weet Mussorgsky het publiek vol spanning vast te houden om vervolgens tot de climax van de compositie te komen.

Mussorgsky:  https://www.youtube.com/watch?v=Itdm46ZVLfA (3:50)

Barber
Een ander bekend voorbeeld is het Adagio for Strings van Samuel Barber. Oorspronkelijk schreef Barber het werk in 1936 als strijkkwartet (Opus 11), maar hij arrangeerde het voor strijkorkest, waarna het grote bekendheid kreeg omdat het werd gespeeld tijdens begrafenissen van beroemdheden (o.a. Kennedy en Einstein). Ook is het als soundtrack onder verscheidene films werd gezet, waarvan The Elephant Man uit 1980 met John Hurt de bekendste is. Het stuk heeft eigenlijk het omgekeerde verloop van dat van Mussorgsky; op tweederde bereikt het een dynamische climax, die abrupt tot een einde komt. Daardoor ontstaat er een oorverdovende stilte, waarna de muziek zich heel zacht weer opbouwt, als een feniks die uit zijn eigen as herrijst.

Barber:  https://www.youtube.com/watch?v=WAoLJ8GbA4Y (6:10)

Haydn
Het is precies die oorverdovende stilte, die een universum op zich lijkt te openbaren. Het geeft je als luisteraar de kans om terug te kijken op wat er geweest is en te anticiperen op dat wat nog komen gaat. En juist in dat ene moment lijkt iets goddelijks te schuilen. Een muziekstuk waarin dit goddelijke moment vrij letterlijk wordt blootgelegd, is Die Schöpfung van Joseph Haydn (1797/98). De ouverture van dit werk over Gods schepping begint met chaos, waaruit langzaam samenhang ontstaat. Bij de eerste inzet van het koor wordt gezongen dat de geest van God over de aarde zweefde en sprak: ‘Es werde Licht.’ Hierop volgt een korte stilte; de verklanking van God, de adem van de Geest, waarna het koor vervolgt: ‘Und es wart Licht.’ Met een explosie van geluid als gevolg. Stilte geeft ruimte voor adem en adem is leven. En in het geval van Haydn: de schepping.

Haydn:  https://www.youtube.com/watch?v=6ObRBb3aBG4 (8:30)

Gamelan
Mijn persoonlijke favoriet is er één die dicht bij mijn genetische wortels ligt, maar mijlenver van mijn muzikale DNA: de Javaanse gamelan. Gamelan is een eeuwenoude muziekstijl uit Indonesië, waarbij het orkest bestaat uit verschillende slagwerkinstrumenten, zoals gongs, drums en xylofoon-achtige instrumenten. Alle muzikanten spelen in principe dezelfde melodielijn (balungan) die zich steeds blijft herhalen, maar die door grote tempowisselingen en onderlinge variaties sterk kan veranderen. De structuur van de balungan wordt gemarkeerd door grote bronzen gongs. De grootste gong, de gong ageng, speelt telkens op de laatste tel van de melodie. Deze laatste – achtste – tel is de belangrijkste en zwaarste tel van de muziek. Dit is anders dan in de Westerse muziek, waar de eerste tel de nadruk heeft.

Bij het einde van een gamelanstuk vertraagt de muziek tot de éénnalaatste toon, waarna er een stilte volgt waarin alle spelers moeten wachten tot de gong ageng klinkt. Pas dan mag iedereen zijn slotnoot spelen. Volgens de legende werd de eerste gong gemaakt door de goden, zodat de mensen op aarde via de gong met hen konden communiceren. En het is in het moment van stilte vlak voor de diepe gong klinkt, dat het goddelijke bijna tastbaar wordt.

Javaanse gamelan:  https://www.youtube.com/watch?v=WFrOAJMpryQ (51:30)

Claudia Rumondor
Componist, musicoloog, filmwetenschapper en leerkracht. Zij woont met haar man en kinderen in Gouda en is lid van De Federatie Gouda. www.rumondor.nl

Voor wie meer wil lezen, zien en horen over dit onderwerp:

Hellmuth Margulis, E. (2007) Silences in Music are Musical Not Silent: An Exploratory Study of Context Effects on the Experience of musical Pauses. Music Perception: An Interdisciplinary Journal, Vol 24, No. 5, 485-506.

Fonseca-Wollheim, C. da (2019) How the Silence Makes the Music. A brief, incomplete, very quiet guide to the history of music’s negative spaces. https://www.nytimes.com/2019/10/02/arts/music/silence-classical-music.html

Kania, A. (2010) Silent Music. The Journal of Aestetics and Art Criticism, Vol. 68, Issue 4, 343-353.

Sorrell, N. (1990) A Guide to the Gamelan. Portland: Amadeus Press.

https://www.youtube.com/watch?v=MUbbNqyLE3Q

Componist David Bruce’ vlog over stilte in (pop)muziek