Beeldende verhalen – verhalende beelden

José Sanders (prof. dr. J.M. Sanders) is hoogleraar aan de Radboud Universiteit. Als neerlandica en tekstwetenschapper doet ze onderzoek en geeft ze onderwijs op het gebied van communicatie in organisaties, speciaal narratieve communicatie: hoe worden verhalen ingezet om informatie over te brengen en overtuigingen te versterken? Een gesprek over goede (en minder goede) verhalen.

‘Veel verhalen hebben eenzelfde ‘reis-van-de-held’ – structuur. Iemand wordt uit het bekende weggestuurd naar het onbekende, maakt een transformatie door en keert vervolgens verrijkt terug, om zo méér te kunnen betekenen voor anderen. Ook het Christusverhaal heeft die structuur. Deze cirkelbeweging van weggaan, ervaring opdoen en veranderen reflecteert de volwassenwording, maar ook andere levensgebeurtenissen, groot of klein. Als zo’n verhaal levendig, voorstelbaar en relevant is voor lezers/luisteraars, dan is het voor hen een goed verhaal.’

Knipoog

‘En ja, dat geldt ook voor verhalen voor kinderen. Wij vinden sprookjes nu iets voor kinderen, maar het zijn van oorsprong volksverhalen voor lering en vermaak van iedereen, ook volwassenen. Zo was Roodkapje ooit een waarschuwingsverhaal voor jonge vrouwen over gevaren van het leven. Roodkapje werd jonger, het verhaal ongevaarlijk en grappiger en nu zien we het als een kinderverhaal. In goede kinderverhalen zit vaak een boodschap over levensgebeurtenissen die kinderen meemaken (scheiding, dood, pesten, een nieuwe school enz.). Helemaal mooi is het als zo’n verhaal voor de volwassen voorlezer of meekijker ook een herkenbaar keerpunt of een knipoog bevat.’

De bijbel en Toon Tellegen

‘Hedendaagse verhalen die in kerkdiensten gebruikt worden zijn soms gemakkelijker ‘open te lezen’ dan schriftverhalen. De dieren van Toon Tellegen representeren op een open en weerloze manier de motieven en emoties van mensen. Herkenbaar en zingevend. Toch zit ik er zelf niet op te wachten in de kerk. Ik ben katholiek en heb na jaren van zoeken uiteindelijk bewust gekozen voor een meer vaststaande liturgie, zoals hier in de kathedrale Sint-Jan van Den Bosch waar ik woon. Aan die liturgie is eeuwenlang gebouwd, ze heeft zich bewezen en blijft staan; ze ligt als een gepolijste steen in de rivier waar eindeloos veel water overheen is gegaan. Je moet dan inderdaad wel een geoefende luisteraar zijn en er moet uitleg bij. Bijbelverhalen zijn niet zomaar begrijpelijk of relevant. En er zijn ook verhalen die je met de oren van nu alleen in die tijd kunt laten. Ze zijn misschien interessant, maar niet gemakkelijk relevant te maken.’

Openlezen

‘Toch kun je ook vreemde verhalen soms ineens ‘openlezen’. Van de week hoorde ik in de mis de fabel van Jotam uit het boek Rechters (9: 7-15) met nieuwe oren. In het verhaal over bomen die een doornstruik tot koning kiezen herkende ik hoe mensen heden ten dage soms leiders kiezen die van alles beloven, maar die dat vast niet gaan waarmaken: als een doornstruik die belooft dat de onderdanen in zijn schaduw kunnen zitten. Zo’n eeuwenoud verhaal over macht en onmacht vind ik dan ineens zeer troostrijk. Mensen denken hun problemen op te lossen, proberen het goede te doen, maar kiezen onmachtig en schieten er niets mee op. We zitten met z’n allen onder dezelfde doornstruik en zelfs de cederbomen van de Libanon verteren door het vuur. Het is vreselijk, maar ook troostend dat het iets is van alle tijden.’

Bijsturen met echte verhalen

‘Zo kunnen verhalen kennis overdragen of verdieping aanbrengen. Dit wordt breed toegepast in bijvoorbeeld journalistiek, marketing en gezondheidscommunicatie. Als je gedrag en overtuigingen wilt bijsturen dan zijn wel èchte verhalen nodig. In deze covid-19-tijden moet je dan denken aan verhalen over hoe het is om vaccinatie te krijgen, maar ook hoe het kan gaan als je geen vaccinatie neemt en dan corona krijgt, of daarmee iemand anders besmet. Authentieke ervaringsverhalen zijn nodig, je moet die niet willen verzinnen. Ze kunnen helpend zijn voor mensen die twijfelen of die nog niets weten. Maar ook rolmodellen zijn bruikbaar bij moeilijk bereikbare doelgroepen, want zij kunnen als levende verhalen een herkenbare boodschap overbrengen. Overigens, ook beeld en grafiek zouden meer ingezet kunnen worden. De corona-persconferenties zijn wat mij betreft te beperkt: alleen maar pratende hoofden. Veel mensen zijn helemaal niet zo verbaal ingesteld en worden daarmee niet bereikt. Waarom zo terughoudend om ook te werken met verhalen en beelden, waarom niet meer uit de kast trekken om mensen te informeren over vaccinatie als strategie uit de pandemie? Het heel algemeen en abstract houden, wat nu gebeurt, is communicatief niet altijd goed werkzaam.’

Iconen

‘Beelden kunnen verhalen oproepen die je gaande houden. Ik houd erg van iconen en ik heb foto’s van mensen die me inspireren door hun levensverhaal van opstandigheid en moed of bescheidenheid en overgave. Zo’n foto of icoon van heiligen (al dan niet door de kerk bevestigd), vaak vrouwen zoals Maria of Theresia, bieden een tegenwicht aan de grotendeels door mannen bepaalde kerk. Dat laatste blijft ingewikkeld. Kijken naar een icoon of beeld is dan zo krachtig. Je kunt verhalen lezen, maar soms is een beeld genoeg. Want beelden roepen levensverhalen op en die sla je in je lijf op, je neemt ze mee en leeft ze in je eigen leven.’

Ineke Ludikhuize