Boekrecensie: Spreken in gelijkenissen

Peter Nissen bespreekt het nieuwe boek ‘Geef mij die dwaze meisjes maar. In gesprek met Jezus’ gelijkenissen’

Een oud-collega liet elk jaar in zijn eerste college aan de nieuwe studenten kunstgeschiedenis een aantal beroemde werken uit de westerse kunst zien en vroeg dan wat er werd afgebeeld. Een van die werken was het schilderij ‘De terugkeer van de verloren zoon’ van Rembrandt. Hij was telkens weer ontsteld over het geringe aantal studenten dat de bijbelse parabel wist te herkennen. De goede antwoorden kwamen doorgaans van studenten uit de bijbelgordel.

Uitleg die uitleg nodig heeft
De bijbelse parabels hebben hun stempel gedrukt op de westerse cultuurgeschiedenis. Je komt ze tegen in het museum, in de concertzaal en in de wereldliteratuur. Voor wie niet met de bijbelse verhalen vertrouwd is, blijft die cultuurgeschiedenis voor een belangrijk deel een gesloten boek.

Maar de parabels kunnen in toenemende mate ook een gesloten boek blijven voor wie wel met de bijbel vertrouwd is. Dat heeft te maken met de steeds grotere kloof die er gaapt tussen de cultuurwereld waarin de bijbelse teksten zijn ontstaan en onze tijd. Die kloof creëert een fundamenteel probleem ten aanzien van parabels. Parabels of gelijkenissen zijn namelijk een literaire vorm die gebruikt wordt om een boodschap door middel van een verhaal duidelijk te maken. ‘Een zinnebeeldig verhaal om een zedelijke waarheid aanschouwelijk te maken’, zoals de Dikke Van Dale het nogal archaïsch zegt. Voorwaarde daarvoor is wel dat de elementen van het verhaal voor de lezers of toehoorders vertrouwd en herkenbaar zijn. En daar begint de schoen te wringen: wie weet nu nog hoe klein een mosterdzaadje is en hoe groot een mosterdboom kan worden, wie weet nog waarom een Samaritaan geminacht werd, wie weet hoeveel een talent of een drachme waard is of hoe kostbaar zout is? Parabels dienen dus om iets uit te leggen, maar tegelijk vragen zij nu zelf ook om uitleg.

Speldenprikken
Dat creëert een ingewikkelde hermeneutische paradox: de uitleg heeft zelf uitleg nodig. Het voegt een duidingslaag toe aan de parabel. Dat parabels meerduidig zijn, gelaagd, en open staan voor meer dan één betekenis, maakt ze spannend en uitdagend. Die uitdaging hebben Koen Holtzapffel en negen andere auteurs, de meesten remonstrants predikant, aangegrepen om een gevarieerde bundel rond de bijbelse gelijkenissen samen te stellen: Geef mij die dwaze meisjes maar. Zij willen de kracht van parabels verkennen voor lezers van nu. Parabels proberen ons namelijk aan het denken te zetten, zij proberen levensvragen op te roepen zonder pasklare antwoorden, zij raken diepere lagen van ons bestaan aan, zij proberen ons uit onze comfortzone te halen. En dat doen zij op een lichtvoetige, verhalende manier, bij wijze van speldenprikken, zoals Koen Holtzapffel in de inleiding op de bundel zegt.

Vertelling en hervertelling
Parabels spreken in beelden. Een parabel is ‘een uitgewerkte metafoor’, zegt de bundel terecht. Het taalgebruik van parabels is dus metaforisch, zoals heel het religieuze spreken dat is (jammer dat in de bundel niet even op het belangrijke boek wordt geattendeerd van feministisch theoloog Sallie McFague, Speaking in Parables). En metaforen vragen erom begrepen te worden. Het probleem van de verstaanbaarheid dat ik eerder noemde, maakt het daarom nodig om hervertellingen van parabels te maken: eigentijdse gelijkenissen. Daar zijn mooie voorbeelden uit het verleden van, zoals die van Karel Eykman uit 1969, of uit een recenter verleden die van de vrijzinnige theoloog Peter Rollins. De hoofdstukken van deze bundel voegen er nieuwe hervertellingen aan toe. De vragen bij de hoofdstukken nodigen de lezer vervolgens uit om ook zelf de boodschap van de parabel te ontdekken. Dankzij die vragen leent het boek zich uitstekend voor het gesprek in bijbelkringen.

In de duidingen van de parabels worden verbindingen gelegd met eigentijdse teksten, maar ook met soms heel persoonlijke ervaringen. Die duidingen komen op mij soms nogal associatief en willekeurig over. Prima voor een preek, maar in een bundel opstellen had ik wel graag iets meer willen horen over de methode van interpretatie die aan de duidingen ten grondslag ligt. Dat is bij parabels immers nog niet zo eenvoudig. De theoloog en literatuurwetenschapper Dieter Massa schreef een belangrijke studie over de cognitieve werking van parabels, Verstehungsbedingungen von Gleichnissen: hoe helpen zij ons om iets te begrijpen? Hoe werken ze eigenlijk?

De hervertellingen en de duidingen in deze gevarieerde bundel kunnen de bijbelse parabels helpen om hun beoogde uitwerking te hebben op lezers van nu. En mogelijk kunnen de leeskringen ons over enige tijd melden of dat gelukt is.

Peter Nissen
Remonstrants predikant in Nijmegen en emeritus hoogleraar Oecumenica aan de Radboud Universiteit

‘Geef mij die dwaze meisjes maar. In gesprek met Jezus’ gelijkenissen’, Koen Holtzapffel (red.) ISBN: 978-94-93220-08-9. Skandalon, Middelburg 2021. Prijs: € 18,95. Te bestellen via de webshop op onze website: www.remonstranten.nl/webshop