Zomer of niet, ons discussiepanel zat weer klaar om zich te buigen over onderstaande stelling. Jolien Kruit was nog wel op vakantie. Michel Peters zette alle gedachten in dit artikel bij elkaar.

De gelijkenissen zijn aardig, maar vaak veel te moralistisch voor onze tijd

Moralisme

He bah, moralisme! Dat willen we niet meer, toch? ‘We willen niet geconfronteerd worden met ‘moralisme’ want dat kan eisen aan ons stellen en ons ergeren’, schrijft Nelleke. ‘Het zal voor de Samaritaan ongemakkelijk zijn geweest om zich te ontfermen over de gewonde man, maar hij deed het toch maar omdat hij een goed hart had en niet laf was. Ik denk dat de gelijkenissen ons terugvoeren naar de meest basale deugden: zoals ontferming en moed en ik zie daar niets moralistisch in, maar meer de basisvoorwaarden van het mens zijn’.  ‘Noem de gelijkenissen voor mijn part ‘moreel’, so what?’, schrijft Jan. ‘Moreel handelen en aandacht schenken aan de moraal is niet tijdgebonden. Moreel handelen is wel situatie-gebonden en morele richtlijnen hoeven dus niet absoluut te zijn (zo mag je soms liegen om een mens te redden…). Ook Jezus geeft voorbeelden van situatie-ethiek (bij voorbeeld de gelijkenis van de verloren zoon) en hij maakt steeds duidelijk dat het bij moreel handelen niet om absolute principes gaat, maar om de individuele mens.’

‘De gelijkenissen zijn moreel in de goede zin’, schrijft Christian, ‘het zijn impulsen voor een humaan leven in gerechtigheid. Het beeld van een Rijk van God, zoals dat in de gelijkenissen naar voren komt, wordt door veel mensen buiten onze kerk, door atheïsten en sceptici gedeeld. Daarmee vormen ze een verbinding met alle mensen op aarde die vrede, gerechtigheid en mensenrechten willen bevorderen. Niemand die zich humanist of vrijzinnig gelovige noemt kan de boodschap uit de gelijkenissen terzijde leggen. Ze zijn een heilzame angel in het vermoeide christendom in Europa’.

En Rachel voegt zich in dit koor: ‘Jaren geleden kreeg ik van een vriend een boek met de titel ‘Brave meisjes komen in de hemel, brutale overal’. De stelling over de gelijkenissen volgt hetzelfde stramien: wie naar de christelijke moraal probeert te leven, die is braaf en onvrij en niet meer van deze tijd. Voor de buitenwereld, dat wil zeggen voor een samenleving die steeds verder ontkerkelijkt, is dit waarschijnlijk de manier waarop tegen bijbel en geloof wordt aangekeken. Moraliteit en vrijheid worden tegenover elkaar gezet en tegen elkaar uitgespeeld.’
U begrijpt het al, de panelleden maken gehakt van de stelling. Grootste gemene deler: In onze tijd hebben we niet minder, maar juist meer moraal nodig. En de vrijheid houden we hoog in het vaandel.

Dwarsdenker

Panelleden struikelen bovendien over het woord ‘aardig’ in de stelling. Jan: ‘De 28 gelijkenissen in de vier evangeliën zijn helemaal niet aardig. Jezus was een dwarsdenker die de mensen in zijn omgeving, en ook ons nog steeds, voortdurend op het andere been zet. Die ons los probeert te krijgen van onze vastgeroeste (voor)oordelen, afwijkt van de geijkte patronen en opvallend actueel is. Ik ben alle gelijkenissen nog eens nagelopen: ze zijn vaak keihard’. Christian is het daar volledig mee eens: ‘De gelijkenissen zijn vaak scherp en radicaal en verstorend. Goed zo! Ze wekken ons uit onze slaap. Ze zijn een duidelijke en goed te begrijpen uitdrukking van de humane leer en theologie van Jezus, waarin gerechtigheid, liefde en menselijke waardigheid de boventoon voeren. Helaas hebben de kerken niet dit ideaal van het Koninkrijk van God, maar zichzelf als kerkelijke institutie centraal gesteld. Hoe zit dat eigenlijk bij vrijzinnige christenen? Op basis van de gelijkenissen zou je een bepaalde vorm van radicaliteit bij hen mogen verwachten. Kiezen zij op het politieke vlak altijd voor de rechten van de minsten?’

Ho, ho, voor Rachel loopt Christian nu wel erg hard van stapel. ‘Gaan wij ook zover dat we de radicale strekking van de gelijkenissen daadwerkelijk van harte beamen? Verschillen vrijzinnigen hierin van de meer orthodoxe christenen? Zijn vrijzinnigen niet eerder ruimdenkend dan radicaal? De geschiedenis van de Remonstranten laat desondanks zien dat ook vrijzinnigen radicaal konden zijn, bijvoorbeeld door als eerste christelijke geloofsgemeenschap het homohuwelijk in te zegenen.

Persoonlijk heb ik soms wel moeite met dat erg radicale van het christendom. De morele lat ligt in Jezus’ gelijkenissen wel heel hoog. Neem die kameel die gemakkelijker door het oog van een naald gaat dan een rijke het koninkrijk Gods binnenkomt. Dit soort gelijkenissen kan me ook een schuldgevoel geven, of een idee tekort te schieten. Het helpt me dan om te beseffen dat Jezus’ volgelingen ook maar gewone en feilbare mensen waren, geen heiligen. Als vrijzinnige kan ik de gelijkenissen bovendien lezen als een bijzonder literair genre in plaats van een letterlijke opdracht. De gelijkenis is een illustratief en pakkend verhaal dat een universele en tijdloze deugd verbeeldt’.

Jan heeft het laatste woord: ‘Is het niet zo dat vrijzinnigen vaak wel radicaal zijn in hun ethisch/maatschappelijk/politiek handelen, maar niet of nauwelijks in hun dogmatiek. Ik denk hierbij als voorbeeld aan de juist bij vrijzinnigen (vooral bij doopsgezinden en vrijzinnig hervormden/protestanten) vaak aanwezige pacifistische opvattingen. Rachel heeft gelijk dat sommige gelijkenissen wel erg radicaal zijn, maar als je de wereld wil verbeteren moet je wel radicale doelen stellen om op weg te gaan, als je dan ook maar wel blijft letten op je medemens en de situaties waarin je handelt.’

Michel Peters