Elza Kuijk vindt hoop in de schilderingen, het houtsnijwerk en de fratskoppen in een kerk. Ze getuigen van een lange geschiedenis van hoop en wanhoop ervaren door generaties voor ons.

Hoop heeft voor mij te maken met sfeer. Net als sfeer is hoop wat ongrijpbaar, maar terwijl hoop als begrip nog wat abstract is, bij sfeer weet je dat je het kunt ervaren op een bepaalde plek, in een bepaalde situatie. Als ik moet bedenken wat me hoopvol kan stemmen, dan zijn dat oude monumentale kerkgebouwen. Niet omdat het ideale plaatsen zijn, want dat zijn ze niet per se. Het zijn vaak onhandige ruimtes, waar je schoonheid en lelijkheid kunt aantreffen. Waar het te licht en te donker kan zijn, waar geluid gedempt wordt of gaat galmen, waar het heel druk kan zijn of verstild. Een kerkgebouw is allereerst een andere plaats, anders dan de straat of het plein waar het aan grenst, anders dan een woonhuis, anders dan de winkels en bedrijven. Dat is al een eerste stap om hoop te hervinden: fysiek even ergens anders te zijn.

Daar tegenover staat wanhoop, wat eerder staat voor beklemming. Iemand die wanhoop uitdrukt, zegt bijvoorbeeld ‘geen kant op te kunnen’ en het gevoel te hebben ‘vast te zitten’. Hoop kan daar tegenover staan als ruimte om weer te kunnen ademen en te kunnen bewegen. Over hoop wordt vaak overdrachtelijk gesproken. Ruimte wordt al snel opgevat als metafoor, zoals dat naar voren komt in uitdrukkingen als ‘ruimte om jezelf te zijn’. Maar als we ruimte nou eens wat letterlijker nemen: fysieke ruimte, zoals een monumentaal kerkgebouw?

Hoop steeds gezocht, gevonden en weer verloren

Hoe kan een ruimte helpen om hoop te vinden? Moet hoop niet altijd worden bemiddeld door mensen? Door menselijke opgewekte aanwezigheid, door troostend gedrag, door het uiten van bevlogen visoenen en het uitspreken van vergezichten? In kerkgebouwen zit dit alles ook, maar dan wat indirecter. In een fragment van een muurschildering, in houtsnijwerk, in fratskoppen hoog in de gewelven. Hoe konden de bouwers en gebruikers van vroeger eeuwen vermoeden wat een bezoeker in de eenentwintigste eeuw nog in dezelfde ruimte zou aantreffen? Dat dit allemaal niet zo persoonlijk op het individu gericht is, is prettig. Ik voel me vrij om te laveren tussen wat vreemd is en vertrouwd in kerkgebouwen. Zo construeer je zelf een beetje wat hoop kan zijn: door het te zien als iets dat steeds gezocht is, gevonden, weer vervlogen en opnieuw gezocht. En niet alleen door jou. En ook niet alleen in tijden die door ons als moeilijk worden ervaren, met alle bedreigingen op het gebied van veiligheid en bestaanszekerheid. De kerkgebouwen getuigen van andere generaties en meestal ook van een bewogen sociale geschiedenis: met oorlogen, machtswisselingen, stadsbranden en de pest, met in diezelfde perioden bloeiende Latijnse scholen, koorzang en levendige processies.

Beschutting en verbinding met buiten

En nieuwe kerkgebouwen, kunnen ook dat plaatsen van hoop zijn? Natuurlijk, maar dan komt het sterk aan op de architectuur en de plaats van het kerkgebouw. Sommige kerkgebouwen worden nogal functioneel gebouwd, sterk gericht op de behoefte van een ‘hoofdbewoner’, zoals een specifieke geloofsgemeenschap. Dan komt het er nogal op aan hoe die ‘hoofdbewoner’ zich tot de omringende wereld verhoudt en hoe dat in het kerkgebouw wordt uitgedrukt. Mij spreekt het aan als er rekening wordt gehouden met vormen van publiek gebruik van een kerkgebouw. Als verkiezingslokaal, concertruimte, dansvloer, kinderspeelplaats, maaltijden en diaconale activiteiten. Als het gebouw zo is ontworpen en gebouwd dat het beschutting biedt, maar tegelijk in verbinding staat met de omringende wereld, dan kan wat mij betreft ook een nieuw kerkgebouw een plaats van hoop zijn.

Elza Kuyk
Wetenschappelijk coördinator aan het Arminius Instituut. Zij promoveerde op 28 september 2022 in Utrecht op het meervoudig gebruik van vier monumentale stadskerken.

Zie ook

Diepere bron van kracht
22 december 2022

Diepere bron van kracht

Voor predikant Antje van der Hoek is hoop iets anders dan optimisme. Hoop is de kwaliteit van de ziel, de zekerheid dat iets zinvol is, afgezien van de afloop, het resultaat… Lees verder

Nergens meer hoop dan in de gevangenis
22 december 2022

Nergens meer hoop dan in de gevangenis

Joël Vlasblom werkt als geestelijk verzorger met remonstrantse zending in de Penitentiaire Inrichting (PI) Vught. De redactie vroeg hem of er daar in een situatie van (langdurige) gevangenschap nog wel.. Lees verder