Over hoop en wanhoop

Klimaatrechtvaardigheid: een goed leven op een gezonde aarde voor iedereen.

Laan van Staalduinen is sinds 1 oktober 2022 de nieuwe codirecteur van Milieudefensie. Bij de overstap naar haar nieuwe baan zei ze: ‘Als onderzoeker ben ik altijd bezig geweest met duurzaamheidsvraagstukken. Mijn conclusie is dat alleen de feiten kennen niet genoeg is. Hoe ouder ik word, hoe meer ik denk: we kunnen de strijd tegen de klimaatcrisis niet alleen aan de politiek overlaten, we moeten in actie komen.’ Klimaatverandering is overal om ons heen, overal in het nieuws, de VN slaat alarm: is er nog iets om hoopvol over te zijn, vraagt Geertrui Meinema – Linders haar?

Ik tref Laan van Staalduinen in de eerste weken van haar nieuwe baan bij Milieudefensie. Hoe bevalt het haar, alhoewel dit misschien nog wittebroodsweken zijn?

Laan: ‘ik heb het hier zeer goed naar mijn zin. Mijn hoofd en hart komen samen, ik voel me nuttig. Ik doe werk dat past bij mijn drijfveren. Bij de VU had ik het ook naar mijn zin, maar zat ik voor mijn gevoel te ver van de actie af. Op de universiteiten zijn ze bezig met onderzoek, met feiten. Maar hoeveel onderzoek kun je doen? Hoeveel feiten moet je verzamelen voordat iedereen overtuigd is en in actie komt? Ik werd steeds ongeduldiger, wilde dichterbij de actie zijn. Milieudefensie heeft de  focus op klimaatrechtvaardigheid. Om het klimaatprobleem op te lossen, moeten we naar de oorzaak kijken: de ongelijke verdeling van geld en macht in de wereld. Rijke mensen veroorzaken de meeste schade, terwijl arme mensen de gevolgen voelen. Als we de klimaatcrisis willen stoppen, moeten we deze cirkel doorbreken. Klimaatrechtvaardigheid betekent: een goed leven op een gezonde aarde voor iedereen. Ongeacht je inkomen, je woonplaats, religie, gender, etniciteit en/of beperking.

En alleen al in deze omgeving te werken geeft mij hoop. Ik werk tussen allemaal mensen die gedreven en inhoudelijk bezig zijn. En we zien dat ook steeds meer betrokken Nederlanders in actie komen’.

Leven we wat Milieudefensie betreft in hoopvolle tijden?

‘Jazeker, we leven in hoopgevende tijden. Niet omdat klimaatverandering nu gestopt is, maar omdat steeds meer mensen overtuigd zijn van de noodzaak om in beweging te komen. Ik zie bij de meest gevarieerde organisaties actiebereidheid: kerken vergroenen, basisschoolkinderen weten al enorm veel over klimaat en wat ze zelf kunnen doen aan recyclen. Dat was 10, 20 jaar geleden echt anders’.

Donald Pols noemde zich na de (gewonnen) klimaatrechtzaak tegen Shell een klimaat-optimist. Ben jij dat ook?

‘Ja, dat ben ik ook. De rechtbank oordeelde dat op Shell een verplichting rust om gevaarlijke klimaatverandering tegen te gaan. Daarom beval de rechter Shell om hun CO₂-uitstoot in 2030 met netto 45% te reduceren ten opzichte van 2019. Dit is de eerste keer dat de rechter een onderneming verplicht toekomstige schade te voorkomen, in plaats van al geleden schade te vergoeden. Deze uitspraak is een kantelpunt in de tijd. De crux ervan is dat grote bedrijven tot nu toe hun verantwoordelijkheid niet of veel te weinig namen om klimaatverandering tegen te gaan en de overheid liet dat toe. Nu heeft de rechter gezegd: ‘het is je eigen verantwoordelijkheid’. En als dat geldt voor Shell, dan geldt het dus ook voor andere (grote) bedrijven. Een onderneming kan het zich niet meer veroorloven weinig of niets te doen, simpelweg omdat het een doodlopende weg is voor die bedrijven als er niets wijzigt’.

Moet alle klimaatverandering door bedrijven worden gerealiseerd?

‘Als individuen zullen we ook in beweging moeten komen, maar voor individuen is het ook lastig. We zijn deel van een systeem. Klimaatverandering tegengaan kost geld. Mensen met geld kunnen dan wel aanpassingen doen en armere mensen niet. Dat is op zijn minst onrechtvaardig. Juist in deze tijd ervaar ik dat steeds meer mensen willen bijdragen, maar daarbij zullen we wel over tegenstellingen heen moeten stappen. De sterkste schouders moeten de zwaarste lasten gaan dragen. In mijn ogen is het dan ook hoog tijd dat er een deltaplan komt voor sociale huurwoningen om die energiezuiniger te maken. Op dit moment krijgen grote vervuilende bedrijven nog te veel subsidies; laat het geld naar zo’n deltaplan gaan’.

Ondertussen moet het hoger beroep in de zaak tegen Shell nog komen? Is Milieudefensie daar ook hoopvol over?

‘Het hoger beroep staat ergens in 2023 gepland. Ook daar ben ik optimistisch over. Ik vergelijk het wel eens met roken. In de jaren ‘90 van de vorige eeuw was het ondenkbaar dat roken op allerlei plekken verboden en op allerlei manieren ontmoedigd zou worden, ondanks dat we wisten dat roken erg ongezond is. En kijk nu: de meeste mensen willen het niet meer in huis of in de kroeg. Het heeft lang geduurd, maar er kwam een kantelpunt. De energiecrisis biedt mij wat dat betreft ook hoop: meer mensen zullen zich realiseren dat we ons geen klimaatverandering kunnen permitteren. Als genoeg mensen dat vinden, ontstaat er een nieuw kantelpunt’.

Is de klimaatverandering nog omkeerbaar?

‘Ik weet het niet, het is in ieder geval wel af te remmen, iedere tiende van een graad minder opwarming is cruciaal. En als we de huidige doelen bijtijds halen, dan zullen de huidige effecten nog wel even doorijlen. Het is een heel complex systeem. Waar het eindigt, weet ik niet’.

De juridische weg die jullie nu ingeslagen zijn: kan dat een blijvende strategie zijn?

‘Zolang als het nodig is en kansen biedt om gevaarlijke klimaatverandering te stoppen, zullen we ermee doorgaan. Ook 29 andere bedrijven hebben klimaatplannen die niet aan de normen voldoen. Dat biedt juridisch nog perspectieven. Milieudefensie is daar optimistisch over. Ngo’s in andere landen zijn nu ook rechtszaken aan het opstarten. Nog meer beweging dus’.

Hoe zal ons leven over 20 jaar eruit zien als de klimaatdoelstellingen worden gehaald? Wat gaan we er in ons dagelijks leven van merken? Hoeveel gedragsverandering vraagt dat van ons?

‘Ook dat is een moeilijke vraag. In ieder geval extremer weer. Voor mij is ook een vraag hoe het in landen die nu al worstelen met grote droogte, zal zijn. Is het daar dan nog wel leefbaar en hoe gaan we om met alle gevolgen, zoals verlies aan biodiversiteit, waterschaarste, voedselzekerheid, migratiestromen et cetera? Daar maak ik me zorgen over. Hier zullen we, dan wel vrijwillig, dan wel gedwongen ons gedrag wel moeten aanpassen, maar hoe dat er precies uit gaat zien, weet ik niet. Enerzijds zullen we er keuzes in kunnen en moeten maken, anderzijds maken we deel uit van een complex wereldwijd economisch model. Daarin spelen financiële prikkels een rol. Gedrag van mensen wordt onder andere gestuurd door gemak en geld. Dat biedt mogelijkheden, maar we zitten tegelijkertijd ook gevangen in dat systeem.
Mensen waren van oorsprong één van de soorten op aarde. Inmiddels zijn we de dominante soort geworden die het ecosysteem van andere soorten om zeep helpt en daarmee andere soorten vernietigt. Het wordt de hoogste tijd dat we ons dit realiseren en daar naar gaan handelen. Of in meer kerkelijke termen: laten we onze rol van rentmeester veel duidelijker en beter gaan invullen’.

Je bent van oorsprong milieueconoom. Hier hoor ik de econoom spreken over de geschiedenis van de aarde in termen van macht en geld, terwijl de milieuactivist de idealen beschrijft.

‘Dat klopt inderdaad. Wat ik daarbij opnieuw veelbelovend vind, is de verbinding met andere organisaties. Klimaatrechtvaardigheid is voor veel organisaties van belang. Zo voerden we de rechtszaak tegen Shell met 6 organisaties en ruim 17.000 Nederlanders. Het past in alle opzichten bij de doelstellingen van Milieudefensie. We hebben iedereen nodig om de klimaatcrisis te beslechten: mensen uit alle lagen van de bevolking en met alle achtergronden, zowel in de grote stad als op het platteland. Daar ligt een grote uitdaging. Goed luisteren is belangrijk, naar elkaar en naar de feiten. En daarnaar handelen met perspectief voor een ieder. Samenwerking is de sleutel’.

Hoe kijk je wat dat betreft naar de oorlog die Rusland in Oekraïne is begonnen? Hoe past dat bij hoopvolle tijden?

‘Wat daar gebeurt is vreselijk en verdrietig; oorlog doet mensen wanhopen, en dan vooral de mensen die direct betrokken zijn omdat ze daar wonen of woonden. Ondertussen heeft de oorlog ook hier gevolgen: het laat zien hoe afhankelijk we wereldwjjd van elkaar zijn. Het maakt onze afhankelijkheid van fossiele energie extra  zichtbaar. In die zin is het voor eenieder een wake-up call’.

Geertrui Meinema – Linders

Wie is Laan van Staalduinen?

Laan van Staalduinen is sinds 1 oktober 2022 de nieuwe codirecteur van Milieudefensie. In 1992 studeerde ze af als milieueconoom, daarna werkte ze onder andere bij de Vrije Universiteit van Amsterdam, waar ze sinds 2017 Secretaris van het College van Bestuur en directeur Bestuurszaken was.