‘De schoonheid van de hemel is de pracht van de sterren.’ (Sirach 43: 9)

Pieter Hartevelt is gefascineerd door de kosmos. Hij beschrijft de sublieme schoonheid van het firmament.

Toen ik in Katwijk woonde, was dat op steenworp afstand van ESA-ESTEC, het testcentrum van het Europees Ruimteagentschap. Op het terrein van ESTEC is ook ruimtevaartmuseum Space Expo gevestigd. Als gids en rondleider heb ik daar vaak diverse groepen mogen rondleiden: van kleuterschoolkinderen tot studenten, van huisvrouwen tot diplomaten.

Na afloop van een rondleiding hadden bezoekers vaak nog veel vragen. Hoe groot is het heelal? Is er buitenaards leven? Maar ook kwam vaak de vraag naar God in dit alles. ‘Do you believe in God?’, vroeg een Pakistaanse bezoeker mij. ‘Wat heeft God dit alles toch mooi gemaakt’, zei een leerkracht van een basisschool nadat ik iets had verteld over de fine-tuning van het heelal, hoe alles op maat gemaakt lijkt voor de mens.

Randfiguren

Lange tijd werd gedacht dat de mens zich in het middelpunt van het heelal bevond. Sinds Copernicus en Galilei is onze positie een stuk bescheidener geworden. We wonen in een universum waarin we randfiguren zijn. De zon bleek een ster te zijn onder vele. Met zijn allen draaien we rondjes om het centrum van het Melkwegstelsel dat slechts een van de miljarden andere sterrenstelsels is in een immens uitdijend heelal.

Hoe zit het dan met die zogenaamde kosmische fijnafstemming? Het lijkt of daarmee de centrale positie van de mens via een omweg weer terug is. Dat iemand de beginvoorwaarden van de kosmos zo heeft afgesteld dat de mens de onvermijdelijke uitkomst is. Dit wordt het antropisch principe genoemd. De gok van de evolutie zegt echter dat als we de klok terug zouden draaien naar de fabrieksinstellingen van het universum de uitkomst heel anders zou zijn. Het idee dat het universum op maat gemaakt lijkt voor de mens is dan hetzelfde als zeggen dat de neus bestaat om er een bril op te zetten.

Schoonheid en orde horen bij elkaar

Het woord kosmos komt uit het Grieks en betekent zowel orde als heelal. Van kosmos zijn de begrippen kosmētikḕ en kosmētós afgeleid, welke wij kennen als cosmetica en cosmetisch. Schoonheid en orde hebben dus met elkaar te maken. Zo wordt bijvoorbeeld een symmetrisch gezicht mooi gevonden. De hemel met zijn sfeer van vaste sterren (het firmament) en planeten met regelmatige omloopbanen gehoorzaamde aan vaste wetten en getuigde dus van schoonheid.

In mijn essay ‘Sterrenstof dat sterren overpeinst’ in de bundel ‘Vele talen, in alles de liefde’, vertel ik iets van mijn eigen fascinatie met de kosmos. Net als mijn gesprekspartner Taede Smedes keek ik als klein kind al naar de sterren. De moderne wetenschap heeft onze blik op de kosmos verruimd tot vergezichten die ons terugbrengen tot kort na de Oerknal. Telescopen hebben kleurrijke sterrennevels en statige sterrenstelsels aan het licht gebracht. Maar ook dimensies van ruimte en tijd die onze pet te boven gaan.

Hemel is bevrijdend

De ervaring van de schoonheid van de sterren is van alle tijden. De sterrenhemel wordt door vergaande verstedelijking en lichtvervuiling steeds meer aan het zicht onttrokken. Dat is jammer. Daarmee beroven we ons van een mogelijkheid de sublieme schoonheid van de kosmos zelf te ervaren. In zijn boek ‘Mijn hemel; Op zoek naar sterren en hun verhalen’ vertelt Willem Beekman van zijn groepswandelingen onder de sterren. Woorden als ‘majesteitelijk’ en ‘vredig’ worden dan vaak gebruikt. Stilte en contemplatie horen bij het aanschouwen van de sterren.

Volgens Beekman werkt de hemel bevrijdend omdat we worden uitgenodigd om in het oneindige te kijken. De grenzenloosheid nodigt uit tot onbeperkt dromen. Dat herken ik wel. Onlangs maakte ik met mijn nieuwe smartphone een foto van het sterrenbeeld Orion, een van de weinige sterrenbeelden die bij goed weer in de verstedelijkte omgeving van Rijswijk nog te zien zijn. Ik voelde weer het gevoel van verwondering dat ik ook als kind had. Maar wie de sterrenhemel onbelemmerd door licht- en luchtvervuiling heeft gezien, weet ook dat dit handjevol sterren in werkelijkheid vergezeld gaat van veel meer sterren in tal van kleuren, variërend in grootte en helderheid.

Wat heb je aan hemelstaren?

Tijdens een gespreksgroep in het zorgcentrum waar ik werk kwam de vraag naar het nut van al dat hemelstaren voorbij. Wat heb je eraan? Niet veel. Je kunt er geen zieke mensen mee genezen en je kunt er niet de ramen mee lappen. Schoonheid veronderstelt een zekere belangeloosheid. We scheppen genoegen in iets dat we mooi vinden, maar dat staat los van of we er iets aan hebben.

De schijnbaar nutteloze schoonheid van de sterrenhemel is zeker niet zinloos. Het overweldigende effect van wat feitelijk kijken in de diepte is, is beangstigend en fascinerend tegelijk. Misschien is dit de reden dat we de hemel door alle lichtvervuiling aan het zicht onttrekken. Maar daarmee ontzeggen we ons wel een van de mooiste ervaringen die er is: het besef dat we ten diepste verbonden zijn met de kosmos.

Pieter Hartevelt
Remonstrants geestelijk verzorger bij ouderenzorgorganisatie Cardia