Waarom toch die avondmaalsmijding?

Op 1 september promoveerde Yvonne Hiemstra aan de Radboud Universiteit Nijmegen op een proefschrift getiteld ‘Omstreden maaltijd. Debatten over de kerkelijk-liturgische maaltijd in de Nederlandse vrijzinnigheid’. Het boek laat zich lezen als een zeer gedegen inleiding in dit onderwerp voor de vrijzinnigheid. Het is ontstaan uit de verbazing van de auteur, komend vanuit synodaal-gereformeerde hoek, dat er ook in de vrijzinnigheid in het algemeen en bij remonstranten in het bijzonder een nadrukkelijke avondsmaalsmijding was. In dit boek heeft zij daarvoor de achtergronden onderzocht.

Vrijzinnigen en maaltijdviering

Het boek beschrijft achtereenvolgens de geschiedenis van de liturgische maaltijdviering vanaf de tijd direct naar Jezus. Het vertelt over de opkomst en de geschiedenis van de vrijzinnigheid in Nederland. Daarna wordt aan de hand van een aantal casussen een verscheidenheid aan historische discussies besproken. Zo gaat Hiemstra in op het ontstaan van de uiterste vrijzinnige Vrije Gemeente in Amsterdam onder leiding van de gebroeders Hugenholtz. Deze vereniging nam nadrukkelijk afstand van allerlei kerkelijke vormen, waaronder het avondmaal. In een zelfde theologische lijn stond ds. B.C.J. Mosselmans die in 1878 met een groep vrijzinnige hervormden overstapte naar de Remonstrantse Broederschap en een gemeente in Groningen oprichtte. Deze gemeente leek van de nieuwe remonstrantse gemeenten uit die tijd het meeste op de Vrije Gemeente. Mosselmans was fel in zijn kritiek op ‘vormvergoding’. Onze zijn leiding sneuvelden doop en avondmaal. Na hem, maar wel decennia later, zou die gemeente weer langzaam doop en avondmaal invoeren. Vervolgens wordt een debat beschreven dat plaatsvond binnen de Vereniging van Vrijzinnig Hervormden aan de hand van de opvattingen van K. Beversluis.

Kerkelijke maaltijd op de kaart

Binnen de Remonstrantse Broederschap was L.J. van Holk een buitenbeentje. Hij ontwierp met zijn ‘goddelijke offerande’ een heel eigenzinnige, voor remonstranten hoog-liturgische opvatting over de maaltijd. Uit de recente tijd worden gedachten van Th. M. van Leeuwen besproken, die de maaltijd vanuit oecumenisch perspectief weer op de vrijzinnige agenda wilde zetten.

In een laatste hoofdstuk onderzoekt Hiemstra de mogelijkheden en wenselijkheden om de kerkelijke maaltijd weer op de kaart te zetten. Kan het geleefde leven als theologisch vertrekpunt nieuwe inzichten bieden? Hier wordt ook nadrukkelijk stem gegeven aan vrouwelijke theologen die andere accenten leggen.

Het proefschrift is evenwichtig, goed gedocumenteerd en breed van opzet. Voor de geïnteresseerde lezer biedt het een schat aan informatie. Het is daarmee ook een geweldige bron voor nadere beschouwingen. Daarin kunnen de historische hoofdstukken gecombineerd met het slotpleidooi veel materiaal aanleveren voor een actueel gesprek over de maaltijd.

Tjaard Barnard

Yvonne Hiemstra, ‘Omstreden maaltijd. Debatten over de kerkelijk-liturgische maaltijd in de Nederlandse vrijzinnigheid’, 206 blz., paperback, ISBN 9789087049072, €25.

Oproep

Het onderwerp van het proefschrift van Yvonne Hiemstra en het pleidooi voor een herwaardering van de liturgische maaltijd acht de redactie zo belangrijk, dat zij besloten heeft het als thema te gaan gebruiken voor het nummer van februari 2023 van dit blad. Daarin maken we ruimte voor het inhoudelijke gesprek naar aanleiding van dit boek en het eerder verschenen vergelijkbare proefschrift van de doopsgezinde theologe Iris Speckmann. Het geheel wordt in een breder kader gezet, waarbij wij ook de vraag opwerpen of andere vormen dan liturgische maaltijden dezelfde samenbindende werking voor een geloofsgemeenschap kunnen hebben.

Voor dit nummer zouden we graag bijdragen van u als lezer ontvangen. Wij nodigen u uit om een stukje van 100 woorden te schrijven waarin u ingaat op de volgende vragen:

1. Wat heeft u met de maaltijd van brood en wijn in de kerk. Komt u ervoor of blijft u liever thuis?
2. Wat spreekt u aan, wat stoot u af?
3. Mist u het, als de maaltijdviering zelden plaatsvindt?
4. Zijn er andere vormen die u meer aanspreken?

Vanzelfsprekend zal de redactie moeten kiezen welke bijdragen geplaatst worden en wellicht ook enige redactionele ingrepen verrichten.

Reacties kunnen vóór 15 december naar Michel Peters: adrem@remonstranten.org.