Kerk en oorlog

Twee van oorsprong gereformeerde broeders ontmoeten elkaar op het landelijk bureau van de Remonstranten in Utrecht. Ze kennen elkaar nog van de studie aan de Vrije Universiteit. Herinneringen worden gedeeld. Bram Grandia ziet Johan Goud nog voor zich als fervent strijder voor de idealen van het Interkerkelijk Vredesberaad. Bram was ouderejaars. Inmiddels hebben de heren andere wegen gekozen. Johan is bij de Remonstranten terecht gekomen en heeft de gemeenten Eindhoven en Den Haag gediend, was hoogleraar in Utrecht en is nu een van de meest aanwezige Remonstranten op Facebook. Hij schrijft daar zeer regelmatig over literatuur, filosofie en hun verbindingen met de theologie. Bram heeft een kerkelijke carrière achter zich waarin zeker de laatste jaren de vredestheologie en een kritische beschouwing op Israël en de Palestijnse kwestie centraal staan. Beide heren mengen zich met verve in het openbare debat. Reden voor uw redactie om met hen te gaan spreken over de situatie in Oekraïne. Hoe moeten we daar als christenen over denken? Tjaard Barnard spreekt met de heren.

Open brief

Johan Goud opent het gesprek en spreekt zijn verbazing uit over het feit dat de ‘Open brief’ die Kerk en Vrede geschreven heeft zo weinig theologisch is. Er worden allerlei verstandige dingen gezegd, maar het specifiek theologische ontbreekt. En wellicht is het waar dat er te weinig onderhandeld is, dat er te weinig is nagedacht over de positie van Rusland na de val van het Warschaupact en het uitbreiden van de invloed van de NAVO naar het Oosten. Maar waar je een principieel anti-oorlogsstandpunt zou verwachten, put men zich nu uit in politieke beschouwingen. Bram Grandia herkent het. Welbewust is deze keer gekozen voor het stellen van vragen. Is het zo logisch dat het Westen zo nadrukkelijk gekozen heeft voor het ondersteunen van het oligarchenregime in Oekraïne? Is de Russische angst niet iets waar je rekening mee zou moeten houden? De tegenstelling democratie en autocratie klopt gewoon niet, waar het gaat om Oekraïne.

Johan herkent veel van de vragen en bezwaren die worden gemaakt, maar stelt heel nadrukkelijk dat de inval door Rusland een imperiale misdaad is. Het is een aanvalsoorlog die met felheid moet worden afgewezen. Humanitaire bijstand is niet alleen geboden, het Westen moet ook partij kiezen: tegen het gewelddadige optreden van Rusland! Rusland voert een volstrekt onrechtvaardige oorlog. Johan heeft zich er ook over verbaasd, dat dit geluid van afkeuring niet nadrukkelijker heeft geklonken, vanuit de kerken en vanuit de Remonstrantse Broederschap. Je kunt niet toestaan dat voor je ogen het zoveelste land wordt overrompeld door een brute autocratie.

Begrip

Bram vraagt begrip voor het Russische standpunt. Natuurlijk vormt de NAVO voor hen een bedreiging. We doen wel alsof de Westerse legers niets voorstellen, maar die zijn veel machtiger dan die van Rusland. Poetin heeft een rode lijn getrokken. Het mag niet wat hij doet, maar ik begrijp hem wel. Kijk ook eens naar de Russische geschiedenis, naar het leed van het Russische volk en naar de persoonlijke geschiedenis van Poetin, naar het leed dat zijn familie in de Tweede Wereldoorlog is overkomen? We moeten proberen te begrijpen wat er omgaat in de kop van die man. Dat kunnen we niet negeren. Bram bekijkt de column ‘Een psalm van Vladimir’ in het vorige nummer van AdRem. Dat hebben we nodig! De roep om een neutraal Oekraïne tussen de beide machtsblokken is begrijpelijk. De oorlog nu is geen oplossing, maar brengt alleen maar ellende. Er zijn meer redenen voor de oorlog, zoals het zeggenschap krijgen over Oekraïne, rijk aan grondstoffen, rijk aan tarwe. Het afleiden van de verloren oorlog in Afghanistan.

Principiële keuze voor democratie

Johan herkent veel van wat Bram zegt, maar benadrukt wel dat als er gekozen moet worden tussen het democratische systeem en de autocratie van Rusland de keuze wat hem betreft gemakkelijk is. Hoeveel zorgen je ook kunt hebben over de ontwikkelingen in de Verenigde Staten, denk aan de mogelijkheid dat Trump terugkeert, in het systeem zijn veel meer veiligheidskleppen ingebouwd, die er in Rusland helemaal niet zijn. Daar is geen vrije pers, geen vrije wetenschap. Daar worden tegenstanders monddood gemaakt. Denk aan Navalny. Bram zet – op grond van zijn betrokkenheid bij Midden- en Zuid-Amerika in de zeventiger en tachtiger jaren – grote vraagtekens bij dit beeld van de VS. Zij hebben een spoor van bloed achtergelaten. Waarop Johan onderstreept dat democratie geen garantie is voor een moreel zuivere politiek. Het betekent alleen dat het systeem zichzelf dankzij vrije pers en vrije verkiezingen kan corrigeren.

Geen theologie van de rechtvaardige oorlog

De heren zij het erover eens dat er geen ruimte is voor een theologische theorie van de rechtvaardige oorlog. Theologisch is er geen verdediging te geven dat er oorlog moet worden gevoerd. In 1938 vond Karl Barth dat de strijd moest worden geleverd: iedereen was soldaat van Christus en tegen het fascisme. In Nederland leverde dat veel opzeggingen op voor Kerk en Vrede. Bram benadrukt het unieke van de boodschap van de kerk over vrede. De kerk is een internationale broeder- en zusterschap van gelovigen die elkaar niet moeten gaan afmaken. In Christus is iedereen principieel verbonden en kan men niet met elkaar gaan vechten. Hij ziet het beeld voor zich van ouders die zien dat hun kinderen met elkaar vechten. De ouders zullen ‘stop’ roepen. Dat is wat God – als ouder – de strijdende partijen toeroept. Mensen als Fred van Iersel zoeken naar een nieuwe theologie van de gerechtvaardigde oorlog. Daar moeten we ver weg van blijven. Gelovigen moeten nooit de oorlog rechtvaardigen, maar altijd vragen blijven stellen.

Bergrede niet van toepassing

Johan Goud spreekt over het Bergrede-christendom dat door sommigen in stelling is gebracht tegen deze oorlog. Hoe principieel ook, het doet geen recht aan de situatie van deze wereld, die van geweld is vergeven, met mensen die het geweld zoeken. Freud stelt dat mensen eerder geneigd zijn tot elkaar haten dan tot liefde. Met Harry Kuitert zegt hij:  Zoek niet naar ‘schriftbewijs’ voor je morele keuzes hier en nu, de Bergrede veronderstelt een heel andere situatie. Hierop breekt Bram juist een lans voor dit verhaal van Jezus. Verzet is mogelijk. Verzet was mogelijk in de tijd van Jezus. Het hele verhaal van Jezus, in de tijd van de Romeinse bezetting, laat dat zien. Geweldloze vormen van verzet zijn altijd te verkiezen boven de strijd. De Gemeente van Christus was en is een bijzonder vredesexperiment. Dat moeten we aandurven!

Bidden

Bram vertelt hoe hij in een kerkdienst heeft gebeden voor Poetin: voor zijn bekering. Zoals hij eerder niet alleen voor zijn slachtoffers, maar ook heel concreet voor Karst T. gebeden heeft, de dader van de aanslag op Koninginnedag in 2009 in Apeldoorn. Hij zal niet bidden voor de dood van Poetin. Er is een moment van wederzijdse herkenning als Johan zegt dat ook hij in de kerk bidt om de inkeer van Poetin en zijn verdwijning uit Oekraïne.

De zondeval van het christendom

Hierop komen de heren te spreken over de remonstrantse theoloog Gerrit Jan Heering (1879-1955). Hij was hoogleraar van het remonstrants seminarium en schreef in 1928 het bekende boek De zondeval van het christendom. Zijn pacifisme werd in de Remonstrantse Broederschap niet gevolgd. Heering nam geen politiek standpunt in, maar koos voor een beroep op het geweten, zonder daar een concrete invulling voor te geven. Johan vertelt over zijn ontmoeting met zoon Herman Heering (1912-2000), die ook pacifistisch was, maar ook herkende dat in Duitsland het absolute kwaad aan de macht was. Voor Herman Heering was en bleef dit een worsteling.  Bram stelt dat de productieve combi, Heering en ds. Jan Buskes (1899-1960) juist heel sterke politieke analyses gaven van het fascisme en het militarisme.  Daarin hebben de van oorsprong gereformeerde Buskes en de remonstrant Heering elkaar sterk beïnvloed.

God en het kwaad

Johan wijst erop, dat het de theologische vraag is hoe je naar de schepping kijkt, met het kwaad dat daarin aanwezig is. Heeft God daar een rol in? De vroege kerk (Marcion, tweede eeuw) beschouwde het als een ‘ketterij’ om een onderscheiding te maken tussen God de Schepper (van een soms liefdeloze wereld) in het Oude Testament en de liefdevolle God van het Nieuwe Testament. Theologisch horen die bij elkaar. Als je de bijbel leest, moet je de wraakteksten niet weglaten. Ze staan er. Ze zijn volstrekt menselijk. Daar valt iets voor te zeggen. Ze horen bij elkaar. Bram onderschrijft dat. Hoewel het schreeuwen tot God om wraak nog iets anders is dan je wreken op het moment dat je daartoe in staat bent.

Strijd verlengen?

Bram: het is volstrekt logisch dat de Oekraïners terugvechten. Maar moeten wij hun strijd verlengen en het aantal slachtoffers vergroten door hun wapens te geven? Voor Johan is het duidelijk. Je kunt niet wegkijken. Als je geen wapens levert, dan lever je hen over aan hun vijand. Als je je geweten schoon wilt houden en geen wapens levert, laat je hen in de steek.

Voor Bram staat vast dat er altijd een andere oplossing is dan de oorlog. Kerken moeten tot die bezinning oproepen. Barbara Lee was de enige senator die na 9/11 niet instemde met de oorlog in Afghanistan. Deze voorbeelden moeten in ere worden gehouden. Johan Goud wijst op zijn leermeester Emmanuel Levinas die het belang bevestigde van heiligheid in de moraal ‘Wat je van jezelf vraagt, vraag je van een heilige’, zei hij. Maar je kunt er geen politiek op baseren. Uiteindelijk was Levinas geen pacifist. Soms moet je toch vechten om mensen te verdedigen.  De dynamiek van die oorlog is volgens Bram niet te beheersen. Om dit gesprek, om deze bezinningsruimte, moet het in de kerk (en niet alleen daar) gaan.
Tjaard Barnard

Wie is Johan Goud?

Johan Goud (1950) studeerde theologie aan de Vrije Universiteit en in Tübingen. In 1984 promoveerde hij bij H.J. Adriaanse in Leiden op een proefschrift over Levinas en Barth. Hij was remonstrants predikant in Eindhoven (1984-1990) en Den Haag (1990-2015). Daarnaast was hij bijzonder hoogleraar in vrijzinnige godsdienstfilosofie (1999-2009) en gewoon hoogleraar in theologische esthetica (‘religie en zingeving in literatuur en kunst’), (2009-2015) aan de Universiteit Utrecht. Hij was oprichter en coördinator van het Uytenbogaert-centrum voor religie en cultuur in Den Haag van 1995 tot 2015. Hier organiseerde hij literaire kanselredes en filosofische, politieke en ethische discussies. Na zijn emeritaat bleef hij tot 2022 godsdienstfilosoof met bijzondere opdracht in Den Haag. In 2006 was hij de eerste opsteller van de nieuwe belijdenis van de Remonstrantse Broederschap.

Wie is Bram Grandia?

Bram Grandia (1948) studeerde theologie aan de Vrije Universiteit. Hij werd predikant in Westervoort (1976-1981) en Amsterdam, Keizersgrachtkerk (1981-1995). In 1995 ging hij werken voor de IKON, als pastor en teamleider godsdienst. Tussen 2008-2013 was hij parttime predikant bij de Protestantse Gemeente Wehl. Hij was hoofd pastoraat IKON (2008-2013). Grandia is lid van de Theologische Werkgroep van Kerk en Vrede. Hij is actief in de theologiewerkgroep van Kairos-Sabeel, een organisatie die het opneemt voor met name Palestijnse christenen. 

Wie is Gerrit Jan Heering?

Gerrit Jan Heering (1879-1955) was remonstrants predikant in de gemeenten Oude Wetering, Dordrecht en Arnhem. In 1918 werd hij hoogleraar aan het Remonstrants Seminarium. Zijn hoofdwerk is Geloof en Openbaring (1935-1937). Mede onder zijn invloed werd de koers van de Remonstrantse Broederschap in zijn jaren orthodoxer en kerkelijker. Hij schonk veel aandacht aan de maatschappelijke kanten van het Evangelie. In zijn werk Zondeval van het christendom (1928) analyseert hij de corrumperende werking van de verheffing van het christendom tot enige godsdienst door keizer Constantijn de Grote. Heering was een van de oprichters en voorzitters van Kerk en Vrede (1924), een Nederlandse protestantse vredesbeweging die zich binnen en buiten de kerken inzet voor ontwapening en geweldloosheid.

Open Brief

Kerk en Vrede heeft met Pinksteren een open brief gepubliceerd. Deze brief komt in het gesprek van Bram Grandia en Johan Goud uitgebreid aan de orde. Op de website van Kerk en Vrede is meer informatie en een nadere aanvulling te vinden. www.kerkenvrede.nl

Voor het te laat is

Rusland heeft Oekraïne overvallen. De verontwaardiging daarover is terecht. De beelden van wat de oorlog aanricht spreken boekdelen. Dat Poetin het internationale recht aan zijn laars lapt staat buiten kijf. Maar deze oorlog komt niet uit de lucht vallen. Poetin maakte al lange tijd duidelijk dat een NAVO-lidmaatschap voor hem de rode lijn is die niet ongestraft mocht worden overschreden. Het Westen bleef echter categorisch weigeren Poetin tegemoet te komen. Wat ons zorgen baart is dat het antwoord van het Westen op de oorlog niet is uit alle macht te proberen de oorlogvoerende partijen zo snel mogelijk tot een akkoord te bewegen maar: bewapenen en nog eens bewapenen. Dat heet dan steun aan het heldhaftige Oekraïense volk maar betekent wel dat de oorlog voortduurt met alles wat daar aan verschrikkingen bij hoort. Onduidelijk is of het Westen nog een idee heeft waar de oorlog eindigt. Tot de laatste Oekraïner gesneuveld is? Of tot Oekraïne de oorlog gewonnen heeft? Wat moeten wij ons daar precies bij voorstellen? Wat ons ook zorgen baart is dat de inzet van de oorlog intussen niet meer een lokale oorlog tussen Rusland en Oekraïne is maar, zoals onze minister van buitenlandse zaken Hoekstra onlangs verklaarde, tussen twee ideologieën, een krachtmeting tussen democratie en autocratie. Als dat zo is, dan is Rusland – en hetzelfde geldt voor het eveneens autocratische China – geen onderhandelingspartner meer. Dan is het alleen nog maar de vijand die verslagen moet worden. Dan is de oorlog, ook als die in Oekraïne beëindigd wordt, in feite nooit voorbij. En dat in een wereld die juist is aangewezen op samenwerking, willen wij de globale crises, klimaat en armoede, nog kunnen oplossen. Wij roepen de Europese politiek op: keer terug van de heilloze weg van het bewapenen van Oekraïne en het verder isoleren van Rusland. Voorkom een totale, uitzichtloze oorlog in Europa voor het te laat is!