Beelden van Jezus op remonstrantse avondmaalsbekers

Jezus zit te midden van zijn leerlingen aan tafel, een stralenkrans om het hoofd. Johannes leunt tegen zijn schouder. Op de voorgrond wijst een andere leerling op de zak geld, die Judas in zijn hand houdt. [afb.1] Het is een verbeelding van het laatste avondmaal, gegraveerd op een prachtige zilveren avondmaalsbeker uit 1635 van de Remonstrantse Gemeente Rotterdam en een van de vele afbeeldingen van Jezus.

Jezus, die in het christendom wordt beschouwd als zoon van God en daarmee als beeld van God, is vergeleken met de andere personen van de Drie-eenheid, God de Vader en de Heilige Geest, veruit het vaakst afgebeeld. In de late middeleeuwen zien we Jezus het meest verbeeld in geboortescènes: Jezus als kind in de kribbe, een visualisering van de menswording, en in passietaferelen, verbeeldingen van Jezus’ lijden en kruisdood. [afb. 2] Met de komst van het bijbels humanisme in de vijftiende en zestiende eeuw werden ook steeds vaker de verhalen uit het leven van Jezus verbeeld, tussen zijn geboorte en passie. Denk aan Jezus als wonderdoener of aan zijn interactie met bijvoorbeeld Marta en Maria. [afb. 3] De bijbelschilderkunst bloeit in deze periode op en wordt gekocht door zowel rooms-katholieke als protestantse particulieren. Prachtige voorbeelden daarvan zullen van 14 mei t/m 17 september te zien zijn in de tentoonstelling Ode aan Antwerpen. Het geheim van de Hollandse meesters in Museum Catharijneconvent.

Veel mensen denken dat de protestantse kerken na de reformatie kaal en leeg waren. Het klopt dat protestanten terughoudend waren met beeld in de eredienst, maar er was wel degelijk beeld te vinden. Bijvoorbeeld in de prachtige Statenbijbels waarin ook vaak prenten, soms zelfs ingekleurd, werden ingebonden. Ook rond de protestantse sacramenten van doop en avondmaal waren beeltenissen te vinden, vaak van Jezus.

Avondmaalsbekers

Een prachtig voorbeeld daarvan vinden we op vier avondmaalsbekers van de Remonstrantse Gemeente Rotterdam, waarvan er twee zijn tentoongesteld in de vaste presentatie van Museum Catharijneconvent. Op elke beker zijn drie medaillons aangebracht met daarin voorstellingen van de geboorte, het laatste avondmaal en de opstanding. [Afb. 4 en 5] Niet alleen passen twee van de drie verbeeldingen bij de tijd rond Pasen, maar ook vertellen ze iets over het gebruik van beelden door protestanten: dat de voorwerpen bij de belangrijkste rituelen van doop en avondmaal niet alleen vaak in kostbaar zilver werden uitgevoerd, maar ook werden versierd met passende beelden die verwijzen naar de betekenis van het sacrament.

De centrale voorstelling toont de viering van het laatste avondmaal door Jezus met zijn leerlingen, waarin hij hen opdroeg hetzelfde te doen en hem te gedenken. Dat wordt nog onderstreept door de gegraveerde tekst: ‘De Drincbeker daer mede wy dancseggen is de gemeynscap des bloets Christi’. Al eeuwenlang verbinden mensen zich met dit verhaal door bij het avondmaal uit deze bekers te drinken. Zo verbinden mensen zich met elkaar en met Jezus zelf, met zijn komst en zijn opstanding, zoals woord en beeld op de bekers vertellen. Zij verwijzen naar iets groters, waarvan mensen deel worden bij het ritueel van het avondmaal.

De beeldtaal van de voorstellingen, inclusief de stralenkrans rond Jezus’ hoofd, is kenmerkend voor de tijd waarin ze ontstonden. Ze lijken veel op voorstellingen van dezelfde onderwerpen in de prentkunst van de late zestiende en vroege zeventiende eeuw. De vier bekers zijn voor of in 1633 geschonken door gemeentelid Abraham van Wouw aan de jonge Rotterdamse remonstrantse gemeente aan de Vissersdijk, die in 1632 was gebouwd. Waarschijnlijk heeft het nog even geduurd voordat ze werden vervaardigd, want op de onderzijde van de bekers staat niet alleen het monogram AVW, maar ook het jaartal 1636. Een zogenoemde jaarletter wijst erop dat het zilver in 1635 vervaardigd moet zijn.

Rianneke van der Houwen-Jelles
Van Oord conservator voor het Nederlands protestantisme bij het Catharijneconvent in Utrecht