In de AdRem-nummers van maart, april en mei vragen wij steeds iemand om te schrijven over de Heilige Drie-eenheid. In maart beschreef Claartje Slootmans hoe zij deze Triniteit beleeft. In onderstaand artikel geeft Tina Geels haar impressies bij het Unitarisme in met name
Oost – Europa.

De Unitariërs hebben mij veel gegeven op mijn religieuze zoektocht. Vooral in de jaren dat ik als predikant werkzaam was bij de Geertekerk. Als deel van het wereldwijde netwerk van IARF (International Association for Religious Freedom) werd ik door de Remonstranten afgevaardigd naar een aantal grote congressen en internationale conferenties. In Taiwan, te gast bij een Boeddhistisch klooster. In Houston US, bij de Unitarians and Universalists (UU) en vooral in Transsylvanië, Roemenië, bij de christelijke Unitariërs. De interreligieuze contacten en inspiratie gaven mij de ruimte die ik nodig had. Weg van dat voor mij te smalle calvinistische Nederland waar ik uiteindelijk in 1985 toch predikant was geworden. Toch ben ik meer verbonden gebleven, ook door de omstandigheden, met de christelijke Unitariërs in Transsylvanië. Omdat er ook een serieuze theoloog in mij woont, besloot ik onderzoek te doen naar de geschiedenis van deze oude vrijzinnige kerk en raakvlakken met de Remonstranten in beeld te brengen. Ik deed hiervan verslag in een publicatie: ‘Tochtgenoten in Vrijzinnigheid’, uitgeven door de Remonstranten in 2001.

Unitariërs in Transsylvanië

Vanuit IARF waren we in de Geertekerk in contact gekomen met een grote Unitarische gemeente in Transsylvanië, Sf. Gheorghe met zo’n 3000 leden. Er groeide een partnercontact van hart tot hart uit voort.

Transsylvanië, waar we op inzoomen, hoorde bij Groot Hongarije en was in de zestiende eeuw een vazalstaat met een eigen autonomie. Dit gaf de stichter David Férenc alle ruimte om het geloof te bevrijden van kerkelijke dogma’s. Met een katholieke achtergrond studeerde hij in Wittenberg, werd luthers en daarna calvinist. Overtuigd van de Reformatie als doorgaand proces (semper reformandum), preekte David Férenc, terug in Cluj/ Koloszvár, vanaf 1565 tegen de drie-eenheid. Sterk beïnvloed door het religieus humanisme van Erasmus, keerde Férenc zich vervolgens tegen de leer van de predestinatie. Ook de erfzonde werd niet geaccepteerd. Het instituut kerk werd tot op het bot afgepeld. Terug naar de bron werd de eenheid (Unitas) van God de kern van geloven en belijden. Met verwijzing naar de belijdenis van Israël (Deut.6: 4). Egy az Isten in het Hongaars. Alleen zo kun je in vrijheid geloven. Dit begin is steeds ijkpunt gebleven, waarop de waarden van het Unitarisme zijn gebouwd. De kleine witte kerkjes zijn met dit opschrift nog steeds herkenbaar in het oude heuvelland van Transsylvanië.

Het Edict van Torda 1568 geldt als het begin van de Unitarische Kerk van Transsylvanië. Hierin werd vrijheid van godsdienst afgekondigd voor katholieken, lutheranen, calvinisten en unitariërs. Toen rijk, nu uiteraard beperkt. De Unitarische kerk nam vanaf dit begin een enorme vlucht. De aanhangers kwamen deels uit de elite in de stad, maar ook op het platteland waren de Unitariërs erg populair. Toch werd het een moeizame weg door de eeuwen heen. Veel predikanten vonden de dood, doordat zij trouw bleven aan de kernwaarden van hun geloof. Na een wat mildere tijd van de negentiende eeuw volgde opnieuw verdrukking en uitsluiting onder het communisme.

God is één en ondeelbaar

De HUC (Hungarian Unitarian Church, vanaf 2012 met de Unitariërs in Hongarije geünieerd) kent geen belijdenis, maar wel een uitgebreide catechismus. Die wordt geopend met de zin: God is één en ondeelbaar. Gevolgd door: God is Geest en liefde. Unitariërs bidden niet tot Jezus, de aanduiding Christus wordt niet gebruikt. Ze zien Jezus namelijk als mens, the best son of God. Alleen God kan onze misstappen vergeven. Het Onze Vader wordt elke zondag gebeden. De Geest vernieuwt ons leven, dat wordt met Pasen gevierd. Kenmerkend voor de HUC is steeds een open houding naar de wetenschap, filosofie en kunst.

Het Unitarisch geloof is persoonlijk. Diep spiritueel, dat raakt mij nog steeds.
I am Unitarian betekent dat je deze oude traditie met je meedraagt als een soort van zegel in je ziel. Niet als last, maar als verantwoordelijkheid. In de gesprekken ervaar ik een sterke verticale verbinding, naast een groot sociaal en maatschappelijk engagement. Aan het begin van elke kerkdienst, blijf je na binnenkomst even staan, voor een kort persoonlijk gebed. Daarna ga je pas zitten. Een prachtig ritueel. Je kiest voor een leven in vrijheid en verdraagzaamheid, dat heeft toekomst. De Unitarische predikanten uit Transsylvanië zijn academisch gevormd, deels in UK en US opgeleid en goed onderlegd in vooral de nieuwe Amerikaanse theologie. Al is de aansluiting terug thuis vaak lastiger dan voorzien.

Redding uit Amerika

Na de Wende in 1989 zijn het vooral de UU (Unitarians en Universalists) uit Amerika geweest die deze kwetsbare gehavende kerk in het oude Transsylvanië hebben gered
van de ondergang met toen nog zo’n 70.000 leden. Alle gemeenten werden in no time gekoppeld aan een UU partnergemeente. De UU  in Amerika hebben moeite om het ingewikkelde verhaal van het oude Oostelijke Europa te begrijpen. Jongeren, vaak academisch gevormd, trekken massaal weg  uit Transsylvanië, naar het Westen. Hun politieke, Westerse overtuiging staat vaak haaks op die van hun achterblijvende ouders. Wat blijft is een progressief christelijk geloof, vrij van dogma’s. Gebaseerd op een system of values, geënt op de Bijbel, gevoed door andere religies en levensovertuigingen. 

Tina Geels
Emeritus – predikant van de Geertekerk. Contactpersoon Unitarisme in Nederland.
https://arminiusinstituut.remonstranten.nl/tina-geels

Literatuur
1. C.M. Geels, Tochtgenoten in Vrijzinnigheid, De Unitarische Kerk in Transsylvanië.
            uitgave Remonstrantse Broederschap 2001

2. C.M. Geels, Partnercontact van hart tot hart, Geertebrief,
            Remonstrantse Gemeente Utrecht 2023, 1.

3. Vlugschrift 17, Remonstranten en het Unitarisme.
            Red. E.H. Cossee en H.D. Tjalsma. Uitgave Remonstrantse Broederschap, 2000.