Hoe een kritische beschouwing van het avondmaal leidt tot een verdieping van de beleving

Midden in de coronatijd promoveerde Iris Speckmann, doopsgezind predikant, op een onderzoek naar het avondmaal. Zij koos een originele invalshoek en vergeleek de maaltijdviering in de doopsgezinde gemeente Amsterdam met seculiere maaltijden. Wat zou je opvallen als je vanuit een seculiere blik keek naar dit oude ritueel? Tjaard Barnard sprak met haar.

Maaltijd van enigheid

´Het avondmaal is een veelzijdig ritueel. Door mijn onderzoek hervond ik meerdere betekenissen. En als bepaalde elementen je niet veel zeggen, probeer er dan eens op een andere manier naar te kijken. De traditie kan dat zeker hebben.

In de doopsgezinde wereld kom je heel veel verschillende geluiden tegen. Onder doopsgezinden vind je naast een vrijzinnige geloofshouding ook een zekere bevindelijkheid. Voor veel doopsgezinden is het avondmaal een belangrijk ritueel. Het wordt twee keer per jaar gehouden. Op Witte Donderdag en een keer in het najaar. Welk moment in het jaar het is, bepaalt gedeeltelijk ook de betekenis. Op Witte Donderdag staat het verhaal van Jezus meer centraal, in het najaar de gemeenschappelijkheid. Dat laatste is altijd al belangrijk in doperse kringen. Zo wordt ook wel de term ´maaltijd van enigheid´ gebruikt. Doopsgezinden spreken wel eens over de volgende drie-eenheid: God-de Ander-Ik.´

Intiem religieus moment

´In mijn onderzoek heb ik geprobeerd los te komen van een te beperkte theologische visie op het avondmaal, door vanuit seculiere maaltijden te kijken naar het avondmaal. Dan zie je bijvoorbeeld opeens dat deelnemers zowel bij het avondmaal als bij seculiere maaltijden een bepaald ongemak ervaren. Samen aan een maaltijd gaan buiten de familiesituatie heeft iets ongemakkelijks. Het is namelijk merkwaardig intiem. Dat geldt voor seculiere maaltijden als Vrijheidsmaaltijden, maar dat blijkt dus ook bij het avondmaal een rol te spelen. Dat is opmerkelijk, omdat bij veel doopsgezinden juist het aspect van verbondenheid heel belangrijk is. Zo vinden velen de gewoonte om het brood precies gelijktijdig te eten en de wijn precies gelijktijdig te drinken een belangrijke uitdrukking van de gemeenschappelijkheid en verbondenheid. Maar toch houdt niet iedereen ervan een maaltijd in een kring te houden, omdat iedereen je dan in het gezicht kan zien. Mensen komen dan soms te dichtbij. Voor dit ongemak is in de bestaande theologische duiding onder doopsgezinden nog geen ruimte of aandacht. Het is interessant om hier wèl ruimte voor te maken, bijvoorbeeld door het avondmaal te duiden als een praktijk waarbij je dat ongemak met intimiteit op jezelf moet overwinnen.´

Ik breek met je

´Mijn eerste keer avondmaal? Dat is best vervreemdend geweest. In mijn stage ging er iets mis. De deksel schoot van de kan en het werd een bende. Enige jongelui begonnen hard te lachen. Na afloop zeiden ze: ´het hoeft toch niet altijd zo serieus en ernstig?´.

Tijdens de opleiding hebben we op een dag rituelen geoefend: de doop, de voetwassing en het avondmaal. Nu zat ik die week slecht in mijn vel. Ik had allerlei vervelende dingen meegemaakt. Dat zal wel wat uitgemaakt hebben. Maar toen ik het brood brak, beleefde ik een mystiek moment. In mij hoorde ik: ´Maar ik breek met je´. Het goddelijke was voor mij aanwezig. In mijn kringen beleven meer mensen dat soms.´

Niet rommelig

´Zelf houd ik wel van een wat formelere benadering van de viering. Niet: omdat we zo gezellig met elkaar zijn, mag het wel rommelig zijn. Nee, het is een iconisch moment. Dan past geen gezellig gerommel. Het is een beetje alsof je een mooi diner maakt voor echte vrienden. Dan is het de moeite waard om er aandacht en liefde in te leggen. Een goede mise-en-place is belangrijk. Het bijbelse verhaal over de maaltijd, waar de eerst uitgenodigden niet kwamen en er mensen van de hoeken en de straten uitgenodigd werden, is daarin bijzonder. Ze werden afgerekend op het feit, dat ze geen feestkleren hadden aangedaan. Er mag dus best wat zorg aan besteed worden! Het avondmaal kan best een vervreemdend gebeuren zijn, maar juist daardoor kan het ook een opening zijn voor een mystieke ervaring, waar je door overvallen wordt. Het heilige is niet maakbaar, maar de context bepaalt wel veel. Het is een moment waarop het aankomt. De ervaring van Mozes: ´pas op, dit is heilige grond´. Als voorganger moet je vooral zorgen dat je geen ruis veroorzaakt tussen het heilige en de mensen.´

Kunnen wij met elkaar?

´In doperse kringen kan men soms streng zijn, niet in de leer, maar in de moraal. Dan kan het nog gebeuren, dat mensen die met elkaar wat gedoe hebben gehad, van te voren nog even contact met elkaar hebben, voordat ze aan het avondmaal gaan. Heel klassiek, al kan het ook in de vorm zijn van een whatsappje: ´kunnen wij met elkaar aan het avondmaal?´.´

´Soms wordt gezegd dat het maar een symbool is. Maar het is daarmee direct het meest waardevolle wat je hebt. Concreter kan het niet worden, maar het verbeeldt hoe Jezus of God (daar maak ik geen onderscheid in) je zijn liefde aanreikt. Ja, inderdaad. Ik kan voor een vrijzinnige heel vroom zijn. Maar in oecumenische kringen, voel ik me vaak heel vrijzinnig. Bevindelijk en vrijzinnig kan goed bij elkaar horen!´

Voldoende

´Waar veel mensen die zich met liturgie bezighouden het avondmaal het liefste elke week houden, hoeft dat voor mij niet. Juist als je het niet zo vaak doet, blijft het bijzonder. Het is een beetje als de commerciële wereld: direct van kerstballen naar paaseieren. Dat hoeft voor mij niet. Kerst is prachtig, maar één keer per jaar is voldoende.

Veel van wat voor ons belangrijk is in deze maaltijd, kan ook meegenomen worden naar een seculiere maaltijd. De verbinding met een ander mens in de maaltijd. Voor doopsgezinden: het oefenen in de vredesgemeenschap in de wereld. Kun je elkaar aanvaarden, ook als je anders bent? In het geloof gaat het ook om zo’n verbinding: een maaltijd met iemand die, op heel eigen manier, ook iets met God heeft. We geloven allemaal wat anders, maar dat de ander iets met God heeft, is voor mij voldoende.´

Tjaard Barnard

Wie is Iris Speckmann?

Iris Speckmann (1978) is geestelijk verzorger in Mennistenerf Zaandam en predikant in de doopsgezinde gemeente Almere. In 2022 promoveerde ze bij Christa Anbeek en Fernando Enns op een onderzoek naar de betekenis en beleving van maaltijden binnen en buiten de doperse traditie.