Of God de Vader mag worden afgebeeld en hoe, daarover zijn de meningen vroeger en nu verdeeld. Rianneke van der Houwen – Jelles, conservator voor het Nederlands protestantisme, neemt u mee langs beelden van God uit de collectie van Museum Catharijneconvent, museum voor de kunst en het erfgoed van het christendom in Nederland.

God de Vader wordt binnen het christendom gezien als eerste persoon van de Drie-eenheid, het leerstuk dat door Augustinus werd uitgewerkt en volgens welk God één en ondeelbaar is, maar bestaat uit de drie personen Vader, Zoon en Geest. In de vroegchristelijke en West-Europese vroegmiddeleeuwse kunst wordt God de Vader niet in figuratieve zin afgebeeld, omdat men hem niet op naturalistische wijze wil afbeelden vanwege het beeldverbod in de tien geboden. Wel vinden we Hem als onderdeel van symbolen voor de Drie-eenheid, zoals drie in elkaar grijpende cirkels of een gelijkzijdige driehoek.

Menselijk

Vanaf de vierde eeuw wordt God voor het eerst menselijk afgebeeld maar slechts gedeeltelijk: zijn hand steekt uit de wolken en maakt een zegenend gebaar of houdt een kroon vast. Een prachtig voorbeeld hiervan is een twaalfde-eeuwse processiekruis in het Catharijneconvent waarop de hand van God de Vader verschijnt boven een gekroonde Christus. [Afb.1] Hij geeft hier als het ware zijn goedkeuring over het offer van zijn Zoon. Christus wordt wel afgebeeld: hij wordt gezien als het gelaat van God.

Vanaf ongeveer 1000 na Chr. wordt God verbeeld als een oude wijze man, gebaseerd op Daniël 7: 9. Ook dan wordt Hij vaak in relatie tot de Zoon en de Geest afgebeeld. We zien Hem in de hemel of de lucht met een aureool rond het hoofd en soms ook met tiara of keizerskroon. Op een van de topstukken in de collectie van Museum Catharijneconvent, het Middelrijns altaar, is Hij op deze wijze afgebeeld. Hij houdt als grijze man met baard een gouden lichtstraal vast waarin een klein Christuskindje naar de buik van Maria duikt. De Heilige Geest vertoont zich in dezelfde lichtstraal als een duif boven haar hoofd. [Afb. 2]

Lichtstraal en alziend oog

Protestanten die zich aan het beeldverbod willen houden, zoeken na de Reformatie niet-figuratieve alternatieven voor het verbeelden van God de Vader, zoals een lichtstraal of alziend oog. Een zeventiende-eeuwse heruitgave van een zestiende-eeuwse prentbijbel laat een ander typisch protestants alternatief zien. De Amsterdamse uitgever Claes Jansz. Visscher kreeg de koperplaten in handen van een prentbijbel die eerder in 1585 in Antwerpen was uitgegeven. In de Antwerpse prentbijbel kwam de figuur van God de Vader als oude man geregeld voor. Bijvoorbeeld in de voorstelling waarin Adam en Eva zich verstoppen voor God nadat ze hebben gegeten van de boom van goed en kwaad. In de eerste uitgave van deze prentenbijbel in het Antwerpen van 1579 is het de oude wijze man die Adam en Eva aanspreekt. [Afb. 3] Visscher paste de koperplaten voor de protestantse markt aan. Dat deed hij door de menselijke figuur van God te vervangen door het zogenoemde tetragram, de vier Hebreeuwse letters voor JHWH, in een lichtende stralenkrans. [Afb. 4] Om de ruimte verder op te vullen werd ook een bokje toegevoegd.

Het middeleeuwse beeld van God als oude man is binnen de rooms-katholieke traditie voortgezet. Protestanten blijven over het algemeen terughoudend in het afbeelden van God. Hun woordcultuur is nu eenmaal groter dan hun beeldcultuur.

Rianneke van der Houwen-Jelles

Biografie

Rianneke van der Houwen-Jelles is kunsthistoricus en werkt als Van Oord conservator voor het Nederlands protestantisme in Museum Catharijneconvent. Zij werkte mee aan de tentoonstellingen Luther (2017), Bij ons in de Biblebelt (2019) en Allemaal Wonderen (2020). Met zangeres Shirma Rouse maakte zij de tentoonstelling Gospel, Muzikale reis van kracht en hoop, die nog te zien is t/m 10 april 2023.

Afb. 1 Processiekruis, Duitsland, 1150-1199. Utrecht, Museum Catharijneconvent, ABM m1028

Afb. 2 Aankondiging aan Maria. Luik van het Middelrijns altaar, Middelrijn of Westfalen?, ca. 1410. Utrecht, Museum Catharijneconvent, ABM s25.

Afb. 3 Adam en Eva verbergen zich voor God de Vader, Johann Sadeler I (prentmaker), Crispijn van den Broeck (ontwerper), Antwerpen, Gerard de Jode (uitgever) 1585. Rijksmuseum Amsterdam, RP-P-1988-312-7

Afb. 4 Adam en Eva verbergen zich voor God de Vader, Johann Sadeler I (prentmaker), Crispijn van den Broeck (ontwerper), Amsterdam, Claes Jansz. Visscher (uitgever) 1639 (deze druk uit 1674). Utrecht, Museum Catharijneconvent, SPKK od16