Adem, wind en vuur

Symbolen van de Heilige Geest

Rianneke van de Houwen schrijft een derde artikel voor AdRem, dit keer over de verbeelding van de Heilige Geest in de collectie van het Catharijneconvent. Eerdere artikelen van haar hand over de Vader en de Zoon leest u in de AdRem-nummers van maart en april van dit jaar.

De wind waait waarheen hij wil; je hoort zijn geluid, maar je weet niet waar hij vandaan komt en waar hij heen gaat. Zo beschrijft Jezus aan Nicodemus door de Geest geïnspireerde mensen. Van de drie personen van de Heilige Drie-eenheid is de Heilige Geest het meest ongrijpbaar. Hij is als geest, wind, adem, kracht of levenskracht. Dat zijn de mogelijke vertalingen van het Hebreeuwse ruach elohim in Genesis 1: 2, de bekende eerste verzen van het scheppingsverhaal waarin Gods geest over het water zweeft. Hoe hebben West-Europese kunstenaars de Geest gevangen in beeld?

De duif

Het bekendste symbool van de Heilige Geest is natuurlijk de duif. Zij gaat terug op de tekst in Johannes 1: 32, waarin Johannes de Doper Jezus doopt. Dan ziet hij de Geest als een duif op Jezus neerdalen en rusten. De Antwerpse kunstenaar Hans Bol plaatst deze scene in een wijds rivierlandschap [Afb. 1] , gevat in een met bloemen en dieren versierd kader. Een van de badende figuren in de rivier kijkt verbaasd op naar de door de wolken brekende lichtstraal, die de stem van God de Vader lijkt te representeren. Boven Jezus’ hoofd zweeft inderdaad de duif.

De vogel ontbreekt op een miniatuur van het pinksterfeest, geschilderd omstreeks 1040 door een miniaturist uit het Zuid-Duitse klooster Reichenau, een van de beste schrijf- en verluchtingsateliers van West-Europa. [Afb. 2] Wel schijnt vanuit de hemel een lichtstraal op ieder van de apostelen: het zijn er precies twaalf. Op de hoofden brandt een vurige tong naar de beschrijving in Handelingen 2: er verschenen aan hen een soort van vlammen. Deze voorstelling is met andere miniaturen te vinden in de Bernulfuscodex, die een evangelistarium (de vier boeken van de evangelisten) bevat. De miniaturen zijn geïnspireerd door de byzantijnse kunst uit het Oosten en behoren tot de oudst bewaarde miniaturen uit West-Europa waarin deze invloed duidelijk te zien is.

Tongen van vuur

In verschillende voorstellingen van de uitstorting van de Heilige Geest, het pinksterfeest, van omstreeks 1500 verbeelden kunstenaars zowel de duif van de Heilige Geest als tongen van vuur. In deze verbeeldingen, allen waren oorspronkelijk in een kerk te zien, staat Maria in het middelpunt. Haar aanwezigheid werd gebaseerd op Handelingen 1: 13-14, de tekst die vermeldt dat de discipelen zich na de hemelvaart van Jezus terugtrokken in een
bovenvertrek in Jeruzalem, samen met de vrouwen, Maria, de moeder van Jezus en zijn broers. Maria personifieert op deze voorstellingen eveneens de gehele kerk. Verschillende apostelen kijken op naar de duif van de Heilige Geest in een paneel dat origineel moet hebben behoord tot een veel groter altaarretabel [Afb. 3].  Het is bijzonder dat in dit schilderij verschillende episoden van na Christus opstanding gecombineerd zijn in één voorstelling. Op de achtergrond zijn namelijk ook de opstanding, de Emmaüsgangers en hemelvaart weergegeven en dat is vrij zeldzaam.

Op een textielfragment van een gaffelkruis [afb. 4], dat origineel bevestigd was aan een kazuifel, het misgewaad van een priester, verschijnt De Heilige Geest als duif in een stralenkrans. Boven de hoofden van Maria en de apostelen verschijnen vurige vlammen. Op het drieluik uit de omgeving van Lucas van Leyden staan verschillende voorstellingen uit het leven van Maria centraal. [Afb. 5] De voorstelling van Pinksteren wordt geflankeerd door de hemelvaart van Christus en de hemelvaart van Maria. Ook twee andere vrouwen, vermoedelijk Maria Magdalena en een van de andere Maria’s, maken hier deel uit van het gezelschap.

Licht uit de hemel op de oervloed

De Britse kunstenaar Briton Rivière koos in 1899 voor een wel heel unieke voorstelling van de Geest, waarvan ik geen andere voorbeelden ken. Hij vervaardigde een prent voor ‘De Geïllustreerde Bijbel’ (Van Holkema & Warendorf, Amsterdam 1900), waaraan kunstenaars uit heel Europa bijdroegen. Onder anderen de Britse Sr Lawrence Alma Tadema, Edward Burne-Jones, Walter Crane, de Duitser Max Liebermann en Nederlandse Jozef Israëls leverden illustraties. Rivière illustreerde de eerste verzen van Genesis: ‘De aarde was nog woest en doods, maar Gods geest zweefde over het water.’ Hij kiest ervoor om Gods adem (ruach) te verbeelden als licht, schijnend vanuit de hemel op de oervloed. Als het ware sorteert Rivière voor op het vervolg, als God licht maakt en licht van duisternis scheidt. In de lichtvorm kan een kruis of duif worden herkend. Door geest, licht en kruis te combineren verwijst hij inventief naar de gehele Drie-eenheid.

Rianneke van der Houwen-Jelles, Van Oord conservator voor het Nederlands protestantisme bij het Catharijneconvent in Utrecht