Het hart wordt niet dement

Thomas Borggrefe is geestelijk verzorger in verpleeghuizen en theatermaker. Hij vertelt Michel Peters wat zijn drive is op de planken en waarom die balans tussen werk en theater zo belangrijk, ja eigenlijk van levensbelang is voor hem.

‘Toen ik in 1998 in het verpleeghuis begon, dacht ik: ’Dit werk houd ik niet vol!’ Toen ben ik theatervoorstellingen over dementie gaan maken. Spelen is voor mij het leren begrijpen van een wereld die we eigenlijk alleen met ons hart kunnen begrijpen, het is een wonderlijke wereld. Misschien dat het andere mensen juist helpt om in hun vrije tijd afstand te nemen van hun werk en zo te herstellen. Ik kruip in het theater juist dichter naar mijn werk toe. Het helpt me in mijn werk om in het theater te doorzoeken wat er in het lijf, de geest en de hersens van iemand met dementie gebeurt. Mijn inspiratie is om in het theater door te kunnen geven wat ik in mijn werk tegen kom.

In coronatijd heb ik in het verpleeghuis veel mensen op een vreselijke manier zien sterven, als vissen op het strand. Ik kon geen theatervoorstellingen spelen. Mijn lampje ging uit, zoals ik dat maar noem. Ik kwam ziek thuis te zitten, alles was zwart om me heen, ik had nergens meer zin in, was bang voor de toekomst en het ouder worden. Terwijl ik de voorstellingen voor september 2021 al aan het annuleren was, kwam mijn vrouw mijn kamer binnen en werd boos op me. ‘Dat ga je niet doen!’ Mijn psychiater was akkoord dat het spelen voor mij een vorm van re-integratie zou zijn. In augustus moest ik toen alle teksten weer gaan leren, gaan reactiveren eigenlijk. Na mijn eerste voorstelling in september, kon ik langzaam mijn werk als geestelijk verzorger weer oppakken.’

Broosheid

‘Een andere pool die mij erg inspireert is onze sterfelijkheid en de broosheid van het leven. Hier in het verpleeghuis leer je het leven zelf onder ogen te zien. Dit is het. Het is wat het is! Dat raakt me enorm. Het doet een appel op me om in het nu te leven. Dat betekent voor mij dat we de dood bespreekbaar moeten maken, de eindigheid onder ogen leren zien. Alleen omdat we sterfelijk zijn, heeft ons leven zin. Maar zin vind ik een lastig begrip hoor, ik ga niet over zin of zingeving, het leven heeft volgens mij niet één zin of betekenis. Maarten van Rozendaal zei het al: het leven heeft geen zin, ik wel. En Gyorgy Konrad, de Hongaarse schrijver zegt: op de vraag naar de zin van het leven, antwoordt de mens met zijn levensverhaal. Ik vind het beeld mooi dat we van sterrenstof gemaakt zijn en daar ook weer tot terugkeren. De materie verandert, maar de ziel blijft. Alsof wij een letter in een boek zijn: de letter blijft bestaan in een andere combinatie.

De onmacht en de rouw die in het leven voorbij komen, zijn nu eenmaal rauw. Dat moet je niet wegplamuren met woorden, maar laten bestaan, ruimte geven. Als ik verdriet heb om haar, dan is ze dichtbij, zegt de man op een bepaald moment in de voorstelling Helderman over de dood van zijn geliefde. Dat biedt ook troost. Het mooie aan de Remonstranten vind ik dat ze zich vaak zoekers voelen. Naar woorden zoeken, stamelen, het niet meer weten, dat is juist de kern van het leven. Ik haal mijn inspiratie niet uit gladde, geijkte woorden, maar uit wat er tussen de regels gebeurt, uit de ruimte tussen de woorden, het non-verbale, de stilte.

Verval in de natuur vind ik fascinerend. Kijk naar het lampionplantje dat in volle bloei een prachtige oranje lampionbloem heeft, waarvan in de winter alleen nog het geraamte over blijft. Roest, ook al zo mooi. Het vormt de essentie van prachtige kunstwerken. Ik wil de grilligheid van het leven laten bestaan, het daarmee uithouden. Onze onmacht met anderen delen – met bewoners, familieleden en medewerkers in het verpleeghuis. Hierbij is voor mij bidden een belangrijke bron. In het gebed worden het lijden en de onmacht gekend en voor de Eeuwige in een grotere ruimte geplaatst. Dan komen er vaak tranen omdat mensen zich op een diep niveau gekend, gehoord en begrepen voelen (zie psalm 139). Gekend en geliefd in dorre, barre tijden.’

Dementie

‘De wereld van dementie is een wereld die niet met taal te beschrijven is. ‘Het hart wordt niet dement’ is de titel van een boek van Udo Baer (‘Das Herz wird nicht dement’, 2009). Dat is ook de kernboodschap van mijn voorstellingen. Het gevoel blijft intact. Het lijf bezit het geheugen van de zintuigelijke waarneming. Muziek is een belangrijk middel om mensen met dementie met hun herinneringen te verbinden. Het is niet voor niets dat in mijn nieuwe voorstelling muziek een belangrijke rol speelt. Als geestelijk verzorger maak ik voortdurend contact zonder woorden, mijn hele lijf doet mee. Met knuffels, aanrakingen, omhelzingen en ook gewoon stilte. Mensen worden boos op me, bedreigen me, vinden mij lief – alle emoties komen in het verpleeghuis langs. Weet je wat ik zo mooi vind in mijn werk? Dat alles zo broos, kwetsbaar en open is.’

 Michel Peters

Wie is Thomas Borggrefe?

Thomas Borggrefe (1957) is remonstrants predikant en lid van de Geertekerk. Hij werkt als geestelijk verzorger bij ZorgSpectrum, een organisatie voor verpleging in het Zuidoosten van Utrecht met 9 locaties. Hij is actief op De Geinsche Hof in Nieuwegein, een locatie voor 90 mensen met dementie, 30 mensen met een somatische ziekte en 40 mensen die revalideren. Hij werkt ook in De Dichter, een kleinschalig woonproject in de wijk, waar 24 mensen met dementie wonen. Hij is docent ‘Voordracht’ aan de Tilburg University en theatermaker.

HELDERMAN – een theatervoorstelling over dementie

Theatermaker Thomas Borggrefe laat zich in zijn voorstellingen inspireren door zijn werk met mensen met dementie: gesprekken, ontmoetingen, naar muziek luisteren, stilte, er zijn zonder woorden. Zijn nieuwe theatervoorstelling is ‘Helderman’ (regie Titus Tiel Groenestege) over vergeten, gelukkig-zijn, muziek, ontreddering en het zoeken naar de grens van leven en dood.
Een musicus heeft dementie en laat zien wat in hem omgaat. De voorstelling geeft diepe inzichten in de gevoels-en belevingswereld van een man met dementie. Het proces laat een mens zien in al zijn kunnen, niet meer kunnen, onmacht en vragen: wanneer is mijn leven met deze ziekte niet meer leefbaar? Een actueel onderwerp, geen antwoord, maar voelen en zien wat in iemand omgaat.

Informatie en boekingen: Thomas Borggrefe thomasborggrefe@planet.nl