Geluk is niet los verkrijgbaar

Praten over ongeluk. Dat is het thema van dit nummer van AdRem. In Hilversum kwamen enkele leden van de gesprekskring Levensvragen bijeen om daarover met elkaar gedachten uit te wisselen. Jacqueline Maschino, Willy Nijboer en Anja Lam, een veertiger, een vijftiger en een zestiger, leden en vrienden van De Kapel, bespraken samen met Peter Korver het laatste boek van de Vlaamse psychiater Dirk De Wachter, ‘De kunst van het ongelukkig zijn’. Hoe gaan wij om met de ‘ongelukkigheden’ van het leven?

Elke maand komt een twaalftal druk bezette mensen bij elkaar. Ze hebben dan aandacht voor belangrijke vragen die achter de hectiek van alle dag liggen. De Wachter kwam al vaker in hun gesprekken voorbij. Hij pleit ervoor om het soms ongelukkig zijn te aanvaarden. ‘Accepteer dat lastigheden bij het leven horen en deel ze met anderen. Een beetje ongelukkig zijn is het eigenlijke talent van het leven. Te vaak komen mensen in mijn spreekkamer die zeggen: u bent de eerste met wie ik dit kan delen. Dat is toch niet wenselijk? Wees meer elkáárs psychiater, is mijn pleidooi. Streven naar geluk als doel van het leven is een vergissing. Ongelukkigheden horen erbij, laten we de kwetsbaarheid van het leven omarmen.’

We spraken over de bereikbaarheid van het geluk en de maakbaarheid van het leven aan de hand van een aantal quotes uit het boek.

Wat is geluk? Is het de opstelsom van meevallers en geluksmomenten? ‘De zin van het bestaan is zorgen voor ándermans geluk. Alleen door gevoelig te zijn voor onrecht en ongeluk vinden we een duurzame vorm van geluk.’

Anja: ‘De Wachter laat heel mooi zien dat je voor jezelf na moet denken over de vraag waar je gelukkig van wordt. En dat je vooral niet moet denken dat je jezelf gelukkig kunt maken door zoveel mogelijk te genieten, of geluksmomenten aaneen te rijgen. Maar volgens mij is er wel wat af te dingen op zijn uitkomst dat je vooral moet proberen te zorgen voor andermans geluk. Misschien komt dat door zijn beroep. Maar het kan best zijn dat iemand anders op een andere vorm van zingeving uitkomt.’

Jacqueline: ‘Ja, ook het maken van grote reizen is deel van geluk voor mij.’

Willy: ‘Of het ontwikkelen van mijn eigen creativiteit.’ Maar ook het lezen en bezitten van boeken, of muziek. Ja, en ook geld verdienen kan zingevend zijn. Jacqueline: ‘Wij hadden het vroeger thuis niet breed en ik ging naast mijn werk studeren om dat te kunnen doorbreken.’

Peter: ‘Verstonden vorige generaties de kunst van het accepteren van lijden en tegenslag beter dan de huidige? Als ook de kunst van het samen dragen van verdriet? We cursussen vaak wat af om te leren zelf gelukkig te worden, maar zit het ook vaak niet in het vermogen om ongelukkig te kunnen zijn met de ongelukkigen en dan wat en met hen te doen? Worden we er niet gelukkiger van als we inzetten op meer samen?’

Anja: ‘Nou, op scholen zie je toch dat de kinderen steeds meer in groepen opdrachten moeten maken, althans veel meer dan vroeger. Oefenen in samenwerken. Maar het is natuurlijk wel de vraag of dit gebeurt met als doel dat je ervaart dat je daar gelukkiger van wordt… Maar worden we op school nog attent gemaakt op de kunst van het gelukkig worden? Op de basisschool werd eens gevraagd wat je het meest nodig had. Als kind dacht ik: geld. Dat is nog altijd een algemeen thema onder jongeren. Maar ik was verrast toen een ander kind riep: liefde!’

Veel mensen delen alle gelukkige momenten uit hun leven op sociale media, maar durven niets te zeggen over hun problemen.

 Willy: ‘In de social media laten we elkaar vooral de leuke momenten, de successen, zien. Er is veel behaagziek gedrag: het is belangrijk dat anderen je leuk vinden en daarnaar gedraag je je. De lat wordt hoog gelegd in de eigen sociale groep. De druk is hoog. Er is een competitie om het aantal likes dat je krijgt en iedereen kan zien hoeveel je er hebt gekregen. Het gelukkig zijn is daar de norm die met name pubers wordt voorgehouden. Als je daar niet zo goed in slaagt, dan krijg je al gauw het idee dat het je eigen schuld is.’

Vroeger hadden mensen meer vangnetten: de kerk, het verenigingsleven, het dorp. Nu zitten veel mensen achter de pc, communiceren daar met de wereld en hebben te weinig echt, voelbaar contact.

Willy: ‘Met grote gezinnen waren we op minder vierkante meters gelukkiger met elkaar. Nu is er meer individuele ruimte en meer eenzaamheid.’

Peter: ‘De betekenis van onze geloofsgemeenschappen ligt ook daar. Niet zozeer dat wij de antwoorden over God en het leven hebben, als wel dat wij een plek bieden waar mensen elkaar in de ogen kunnen zien, hun vragen, vreugdes en zorgen kunnen delen en voelen dat ze erbij mogen horen.’

Een smiley sturen in een app helpt niet genoeg tegen verdriet. Je moet elkaar ontmoeten, de tranen van de ander zien, je moet elkaar kunnen omhelzen. Probeer te zorgen voor andermans geluk.

‘Facebook is steeds meer een medium voor ouderen geworden. Teveel tekst. De jeugd zit op Instagram en deelt voornamelijk foto’s met weinig tekst en nu is er ook Tiktok, een app waarmee je korte video’s van een seconde of vijftien kunt maken en versturen. Zo is er nog alleen het beeld en niet meer het gesprek.’ De Wachter zegt: ‘Je moet elkaar ontmoeten en gewoon zeggen: Ik zie je graag. En elkaar vastpakken, zeker als er verdriet is.’

Ongeluk is toch waardevol. Ze is aanleiding tot nabijheid en nabijheid werkt gelukkig makend.

Jacqueline: ‘Een collega was van het ene op het andere moment van gezond tot uitbehandeld verklaard. Verschrikkelijk. Maar het bracht zoveel verbondenheid.

Anja: ‘Is het niet beter bij een ingrijpende ziekte in plaats van ‘het beste’, of ‘gezondheid’ tegen een ander te zeggen: ‘Ik wens je toe dat er lieve vrienden om je heen zijn’. Nabijheid zag je massaal bij de ziekte van burgemeester Van der Laan van Amsterdam, het applaudisseren bij zijn woning en eerder het klappen langs de route toen de slachtoffers van de MH-17 ramp werden thuis gebracht. Maar ook op kleine schaal, en buiten de massaal gedeelde media om, de vissers van Urk die niet meer thuiskwamen.’

Wat neem je mee van dit boek nu we er over gesproken hebben?

Jacqueline: ‘Voor mij is het een loutering. Het ongeluk valt wel mee. Door erbij stil te staan en er samen over te praten, wordt het ongeluk kleiner.’

Willy: ‘De verbinding met medemensen is beter dan het bezoeken van de psychiater. Helender ook.’

Anja: ‘Wat De Wachter bereikt is briljant. Hij geeft stof tot praten en creëert een sfeer, waardoor er wat gebeurt in een gesprekskring. Hij zet heel wat in gang, echt heel knap.’

Peter: ‘Het inzicht dat gelukkigheden bestaan naast de ongelukkigheden. Ze zijn afhankelijk van elkaar en versterken elkaar. Geluk is niet los verkrijgbaar.’

Streef naar zin
Zijn devies: laat de focus op geluk los en streef in plaats daarvan naar zin. De zin van het bestaan? Is dat een vraag waarvoor je bij een psychiater of een psycholoog moet zijn? Eerder al klaagde psychiater Damiaan Denys dat de geestelijke gezondheidszorg volledig dichtslibt doordat zoveel mensen komen, niet zozeer vanwege psychische stoornissen, maar vanwege zingevingsvragen. Die constatering maakte dat Tjaard Barnard en Joost Röselaers vorig jaar in de NRC stelden: ‘Vraag het de dominee, niet de psychiater! Je bent niet ziek als je gepijnigd wordt met vragen als ‘wat is de zin van mijn bestaan’, of, ‘hoe ga ik ermee om dat mij niet alles lukt, terwijl in onze huidige wereld succes als een keuze wordt gepresenteerd’, dan wel de vraag hoe ‘deal’ ik met de eindigheid van mijn leven. Het zijn allemaal onderwerpen die geen eenvoudige oplossing hebben, maar die wel een stuk beter behapbaar worden, wanneer je erover spreekt met mensen die deze vragen begrijpen en vaker besproken hebben.’

[streamer]
De onwaarschijnlijke pracht van het leven toont zich in de gewonigheid

Dirk De Wachter erkent daarbij de betekenis van de religie. Over zijn eigen levensbeschouwing zegt hij: ‘Ik ga niet meer wekelijks naar de kerk, daar kan ik eerlijk over zijn, ik ben een geseculariseerd mens. Maar ik herken me niet in de strijd die veel atheïsten voeren tegen een traditie die ik heel rijk en betekenisvol vind. Het etiket dat ik mezelf heb aangemeten − want mensen vragen nou eenmaal graag naar etiketten − is dat ik een christelijk non-theïst ben. Die geeft het goddelijke een respectvolle plaats, zoals Spinoza dat deed. Het gaat over de natuur, het onnoembare, de kosmos, iets groots dat ons nietig maakt. Ik zet er christelijk bij, omdat ik de traditie niet wil weggooien.’

In een interview zei hij: ‘De onwaarschijnlijke pracht van het leven toont zich in de gewonigheid. In thuiskomen en samen op de bank zitten, mekaar vasthouden en zeggen: ‘Ik zie u graag’. Dat is waar het echt om gaat.’

[kader]
Wie is Dirk de Wachter?

Dirk de Wachter (Wilrijk, 3 maart 1960) is een Belgische psychiater en hoogleraar. Hij is professor aan de KU Leuven en is er verbonden aan het Universitair Psychiatrisch Centrum van Kortenberg. Hij verwierf bekendheid in zowel België als Nederland nadat in oktober 2012 zijn boek Borderline Times verscheen dat uitgroeide tot een succesboek. In het boek uit de auteur kritiek op de westerse wereld. Volgens De Wachter zou de westerse samenleving voldoen aan de negen criteria van borderline. Sinds 2009 verschijnt De Wachter regelmatig in de media als spreker of als gast in Nederland en België. Hij was in 2017 en het jaar erna bijvoorbeeld te gast in het Nederlandse programma De Verwondering. Zijn nieuwste boek heet ‘De kunst van het ongelukkig zijn’, Leuven, 2019.
[einde kader]

Peter Korver
Redactielid AdRem, remonstrants predikant in de Kapel in Hilversum